Ψηφιακή Παιδεία

Οι «Γράφουσες» Ελληνίδες

Ειρήνη Ριζάκη,

 Σημειώσεις για τη γυναικεία λογιοσύνη του 19ου αιώνα, πρόλογος Ελένη Πολίτου-Μαραμαρινού, Κατάρτι 2007, σ.334.

Η γυναικεία λογιοσύνη του 19ου αιώνα αποτελεί πεδίο κατά πολύ ανεξερεύνητο για τη νεοελληνική φιλολογία. Στο βιβλίο εξετάζεται το θέμα της παρουσίας και συμμετοχής των γυναικών στο χώρο των ελληνικών γραμμάτων του 19ου αιώνα. Η συστηματική, ενδελεχής μελέτη της Ειρήνης Ριζάκη, συνδυασμός πολύχρονης πρωτογενούς έρευνας και θεωρητικής κατάρτισης από το πεδίο της λογοτεχνικής φεμινιστικής κριτικής, μάς αποκαλύπτει με τον πιο εύγλωττο τρόπο άγνωστα και σπάνια λογοτεχνικά κείμενα του 19ου αιώνα γραμμένα από γυναίκες.

Ποιες είναι λοιπόν, οι κατά τη ροΐδειο διατύπωση, «γράφουσες ελληνίδες» του 19ου αιώνα και ποια η αξία του λογοτεχνικού τους έργου; Υπήρξαν η όχι θύματα μιας καθόλου τυχαίας λήθης; Ποια ανταπόκριση είχαν τα κείμενα αυτά στην εποχή τους και πως αντιμετωπίστηκαν από την διανόηση της εποχής;

Αρχικά μελετάται η σχέση των γυναικών με την ανάγνωση, αφού η αναγνωστική εμπειρία ως προϋπόθεση της γραφής συνιστά την πρωταρχική συνθήκη για τη μύηση στη γραφή. Μελετώνται τα ευρωπαϊκά μυθιστορήματα, το προσφιλέστερο ανάγνωσμα των γυναικών και εξετάζονται τα γυναικεία περιοδικά ως προνομιακός χώρος για την πρόσβαση των γυναικών στη δημοσιότητα. Το βιβλίο παρακολουθεί την πορεία του έργου των «γραφουσών ελληνίδων» μέσα από τη μεταφρασμένη και πρωτότυπη παραγωγή: λόγια όσο και λαϊκά αναγνώσματα, κείμενα παραλογοτεχνίας. Η συγγραφέας επιστρατεύει ένα θαυμαστό βιβλιογραφικό υλικό και εκθέτει τα έργα των γραφουσών σε μια νέα ανάγνωση μέσα στο συγκεκριμένο κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο με μεγάλη σχολαστικότητα, προσοχή και λεπτομερείς αναλύσεις. Αποφεύγει τις γενικεύσεις και τις άκριτες βεβαιότητες και υποβάλλει σε κριτική τις θέσεις της. Η ιδιαίτερη ευαισθησία της, άλλωστε, πηγάζει και από την φεμινιστική ιδεολογία της, που η ίδια θεωρεί το ουσιωδέστερο κλειδί για την εννοιολόγηση των έμφυλων σχέσεων, αλλά και καταλυτική, θα προσθέταμε, για τον εντοπισμό των προβλημάτων και την ερμηνεία τους. Αναδεικνύει τις πολύπλοκες σχέσεις της λογοτεχνίας με την ιστορία και την ιδεολογία. Εξερευνά πεδία δύσβατα και σημαδεύει κατά τρόπο αποφασιστικό το βλέμμα μας πάνω στην ελληνική λογιοσύνη. Τέλος, παρουσιάζει αναλυτικά τη διένεξη Ροΐδη- «γραφουσών» η οποία αποτυπώνει χαρακτηριστικά στα τέλη του 19ου αιώνα τις δύο αντιτιθέμενες τότε απόψεις της κριτικής: τον περιορισμό των «γραφουσών» στο «γυναικείο ύφος» ή το δικαίωμα της συμμετοχής τους στην οικουμενική λογοτεχνία.

Το όλο εγχείρημα είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι γνωριμίας γυναικών λογοτεχνών που μοιάζει να μην έχει τελειωμό. Ξαναζωντανεύει έναν κόσμο άγνωστο σε μας και μαζί φωτίζει, κατά τον καλύτερο τρόπο, τις τρέχουσες πολιτισμικές εξελίξεις, αλλά και τη σχέση των γυναικών με τη γραφή και τη δημοσιότητα. Τι εμπόδισε και τι διευκόλυνε την ενασχόληση των γυναικών με τη γραφή είναι τα ερωτήματα που την απασχολούν. Γνωρίζουμε, άλλωστε, γενικότερα πως οι γυναίκες την εποχή εκείνη, αποθαρρύνονταν από κάθε πνευματική ή πολιτική δραστηριότητα με το επιχείρημα ότι μπορεί να οδηγηθούν στην παραφροσύνη και όχι μόνον.

Τα ίδια τα κείμενα, πέρα από μια ενδιαφέρουσα καταγραφή της προσφοράς των ελληνίδων στο χώρο των γραμμάτων, αποτελούν μια θαυμάσια πηγή προσέγγισης του συνόλου των γλωσσικών, ιδεολογικών και αισθητικών στερεοτύπων της εποχής.

Σκοπός της Ριζάκη, όπως επισημαίνει η ίδια στην εισαγωγή του βιβλίου, δεν υπήρξε «ούτε η επανεκτίμηση του έργου τους, ούτε πολύ περισσότερο η αιτιολόγηση της υποτίμησής τους, στον βαθμό που η συγγραφική αξία των γυναικών αυτών ασφαλώς ποίκιλλε».

Αυτό που η ίδια η συγγραφέας ασπάζεται είναι πως η σχέση των γυναικών με τη γραφή συνιστά πρωτεύον ερώτημα, αλληλένδετο με την εμφάνιση του γυναικείου Τύπου και τις απαρχές της γυναικείας χειραφέτησης. Εν τέλει, ελπίζει, πως η μελέτη των ίδιων των κειμένων που ανασύρονται από την αφάνεια, θα αποδώσει και στις «γράφουσες Ελληνίδες» την ιδιότητα του συγγραφικού υποκειμένου που η λογιοσύνη της εποχής είχε πεισματικά αρνηθεί να τους αναγνωρίσει. Παρουσιάζει ένα εν πολλοίς άγνωστο και πολυποίκιλο υλικό για να μπορέσει να θέσει ερωτήματα και να δώσει έναυσμα για περαιτέρω μελέτη. Και το καταφέρνει. Στο επίμετρο παρατίθεται ονομαστικός κατάλογος των «γραφουσών» στον οποίο συγκεντρώνονται αυτοτελείς, πρωτότυπες και μεταφρασμένες, εκδόσεις των έργων τους.

Μια εξαίρετη και ενημερωμένη περιοδολόγηση του 19ου αιώνα , χρήσιμη σε όσους/όσες μελετητές, φοιτητές αλλά και υποψιασμένους αναγνώστες ενδιαφέρονται για τη λογοτεχνία, την ιστορία και την διαπλοκή τους με το φύλο.

Χρυσούλα Στέκα