Ψηφιακή Παιδεία

του Φίλιππου Φιλιππίδη, φοιτητή του τμήματος Χρηματοοικονομικής και Τραπεζικής Διοικητικής Διοικητικής
Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον
Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ', ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές -
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανοφέλετα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πείς πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά πρός το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.
Όσο περνάνε τα χρόνια, το έργο του Καβάφη αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο σε παγκόσμιο επίπεδο. Σήμερα θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ποιητές όλων των εποχών και μάλιστα το έργο του μελετείται και διδάσκεται σε πολλά κορυφαία αμερικάνικα πανεπιστήμια.
Το ποίημα γράφτηκε το 1910. Παρόλο που έχει την πηγή του σ' ένα χωρίο από τους Βίους Παράλληλους του Πλούταρχου και στηρίζεται σε ένα ιστορικό γεγονός, την ήττα του Αντωνίου στο 'Άκτιο το 31 π.Χ. και το τέλος του στην Αλεξάνδρεια, εντούτοις το ποίημα δεν είναι ιστορικό. Τα πρόσωπα και τα γεγονότα που έχουν αναχθεί σε σύμβολα, καθώς και το έντονα προτρεπτικό - διδακτικό ύφος του ποιήματος, το κατατάσσουν στα φιλοσοφικά διδακτικά ποιήματα. Στο προηγούμενο τεύχος είχαμε παρουσιάσει την Σαλαμίνα της Κύπρος του Σεφέρη. Ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να παρατηρήσει πολλά κοινά στην τεχνοτροπία των δύο ποιημάτων. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι ο Σεφέρης θεωρούσε τον Καβάφη ένα μεγάλο δάσκαλο, μοναδικό στο είδος του.

Το ποίημα χωρίζεται σε δύο ενότητες. Η πρώτη (Σαν έξαφνα... φεύγει.) και η δεύτερη (Προ πάντων... χάνεις.). Χαρακτηριστικό και πολύ σημαντικό στοιχείο είναι ότι και οι δύο ενότητες τελειώνουν με τον ίδιο στίχο, μόνο που αλλάζει η τελευταία λέξη (φεύγει - χάνεις). Είναι πασιφανές ότι η λέξη "χάνεις" δίνει μεγαλύτερη έμφαση και τραγικότητα στην απώλεια την οποία πρέπει να υποστεί ο ήρωας του ποιήματος, ο Αντώνιος.

Βασικό για την κατανόηση του ποιήματος είναι να επεξηγηθούν κάποιες λέξεις - σύμβολα:

Αντώνιος: συμβολίζει τον άνθρωπο που αξιώθηκε δόξα και απολαύσεις, όμως καλείται στο αποκορύφωμα της δόξας του να τα εγκαταλείψει όλα και να θανατωθεί. Μια τραγική μορφή, από την οποία ο ποιητής απαιτεί να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να συμπεριφερθεί με αξιοπρέπεια, αυτοσεβασμό και μεγαλοπρέπεια. Η ιδανική συμπεριφορά για ένα άνθρωπο αντάξιο των μεγαλείων που γεύτηκε ο Αντώνιος είναι να χαρεί με ευγνωμοσύνη ακόμα και τις τελευταίες μαρτυρικές του στιγμές. Πολλοί μελετητές του Καβάφη έχουν παρατηρήσει ότι ίσως ο ποιητής να θέλει να παρομοιάσει τον Αντώνιο με την εικόνα του εσταυρωμένου Χριστού.

Θεός: ο ίδιος ο Αντώνιος παρομοίαζε τον εαυτό του με τον Θεό Διόνυσο. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι τη στιγμή της καταστροφής του Αντώνιου ακούστηκε μια θεϊκή μουσική. Ήταν ο θεός Διόνυσος και ο θίασός του, που εγκατέλειπαν τον Αντώνιο...

Θίασος: ο θίασος είναι μια συνοπτική αναδρομή στη ζωή του ήρωα. Αντιπροσωπεύει όλο το μεγαλείο, την τύχη, τα πλούτη, την εξουσία που γεύτηκε. Με την προσθήκη όμως των επιθέτων "αόρατος" και "μυστικός", η σημασία του διευρύνεται. Αποκτά μια βαρύτητα καταλυτική καθώς η όμορφη ζωή του Αντώνιου απομακρύνεται. Ο θίασος τώρα είναι η οριακή στιγμή κατά την οποία ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με τον θάνατο και καλείται να αποχαιρετήσει με αξιοπρέπεια και υπερηφάνεια την ζωή.

Αλεξάνδρεια: πολλοί συγγραφείς και ποιητές μυθοποιούν στο έργο τους κάποια πόλη ή ένα μέρος. Ο Παπαδιαμάντης την Σκιάθο, ο Μυριβήλης τη Μυτιλήνη, ο Joyce το Δουβλίνο, ο Elliot το Λονδίνο. Η "μούσα" του Καβάφη είναι η Αλεξάνδρεια. Στο ποίημα συμβολίζει την ανθρώπινη ζωή με ό,τι ωραίο μπορεί να δημιουργήσει. Περιλαμβάνει υλικές και πνευματικές απολαύσεις.

Σημαντική θέση στο ποίημα έχει η λέξη "έξαφνα" . Η καταστροφή έρχεται ξαφνικά, όταν είσαι στην κορυφή. Ο ήρωάς μας είναι ένας θεός που πέφτει από τον Όλυμπο. Έτσι η αξιοπρεπής στάση γίνεται ακόμα πιο δύσκολη. Απαιτείται ψυχικό υπόβαθρο και γενναιότητα. Μόνο ένας άνθρωπος με βαθιά σοφία μπορεί να αντεπεξέλθει από μία τέτοια κατάσταση.

Η αναγνώριση της μικρότητας του ανθρώπου, ο δρόμος προς την ευτυχία.

Ο σοφός άνθρωπος, ο άνθρωπος τον οποίο υμνεί στο ποίημα του ο Καβάφης, έχει κατασταλαγμένες ιδέες και αυτογνωσία. Γνωρίζει πολύ καλά πως ο υπερβολικός ενθουσιασμός ή η υπερβολική χαρά δεν του αρμόζουν. Και αυτό γιατί ο πόνος, η χαρά, τα πλούτη, η φτώχεια, ο θάνατος, υπάρχουν στην ζωή και όσο εύκολα τα συναντάμε, τόσο εύκολα μπορεί να τα αποχαιρετίσουμε. Ειδικά ο θάνατος, είναι κάτι το αναπόφευκτο και δεν κάνει διακρίσεις. Μπροστά στο θάνατο όλοι είμαστε ίσοι.

Η αναγνώριση της μικρότητας του ανθρώπου μπροστά στον θάνατο και στο απρόβλεπτο της ζωής, μπορεί να οδηγήσουν στην ευτυχία και στην υψηλότερη μορφή μεγαλοπρέπειας. Η μεγαλοπρέπεια αυτή του ανθρώπου φανερώνεται σε οριακές στιγμές. Είναι η στάση που απαιτεί ο ποιητής λέγοντας: "άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα, ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους.". Την βλέπουμε όταν οι πολιορκημένοι του Μεσολογγίου στήνουν χορό μπροστά στο θάνατο, όταν ο Χριστός συγχωρεί τους σταυρωτές του και γαλήνια δέχεται τον θάνατό του, όταν η μονή του Αρκαδίου τινάζεται στον αέρα, όταν ο καπετάνιος αφήνει τελευταίος το πλοίο του που βυθίζεται. Δεν είναι τυχαίο ότι τα ποντίκια φεύγουν πάντα πρώτα...

Η αποδοχή της μικρότητας είναι όμως κάτι παραπάνω, είναι στάση ζωής. Ο Επίκουρος δήλωνε ότι με ένα ξερό κομμάτι ψωμί την ημέρα, μπορεί να ζει ευτυχισμένος. Λίγο πριν πεθάνει, και με αφόρητους πόνους λόγω της βαριάς του αρρώστιας, έλεγε πόσο ευτυχισμένος είναι που στις τελευταίες του στιγμές βρίσκεται με τους φίλους του και χαίρεται την ζωή! Κάνοντας μια αναγκαία παρένθεση, θα έπρεπε να ειπωθεί πως ο Επίκουρος είναι ένας κορυφαίος φιλόσοφος που αξίζει περισσότερη προσοχή από τους σύγχρονους μελετητές. Μέσα από την κοσμοθεωρία του ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να βρει λύση στα προβλήματα που τον ταλανίζουν. Δυστυχώς ο Επίκουρος βρίσκεται στην αφάνεια γιατί διδάσκει την πίστη στην φιλία και την αυτάρκεια. Ο σύγχρονος "πολιτισμός" είναι βασισμένος στην υπερκατανάλωση και την ιδιοτέλεια.

Η ιδέα του Επίκουρου, η ιδέα που προβάλλει ο Καβάφης, έχει επιβιώσει μέσα στον χρόνο και έχει αποτυπωθεί ακόμα και μέσα στα λαϊκά τραγούδια, την ψυχή του λαού. Μήπως η ίδια κοσμοθεωρία δεν είναι όταν χαμογελάμε τραγουδώντας "όλα είναι ένα ψέμα, μια ανάσα μια πνοή, σα λουλούδι κάποιο χέρι θα μας κόψει μιαν αυγή"; Απόδειξη ότι οι ιδέες είναι πανανθρώπινες είναι ότι την ίδια αντίληψη συναντάμε στην ψυχή άλλων λαών, όπως ο ισπανικός. Χαρακτηρίζονται από βαθιά αγάπη και πάθος για την ζωή, αλλά ταυτόχρονα δηλώνουν "todo es nada", "όλα είναι τίποτα".

Να με συγχωρήσουν οι πιστοί όλων των θρησκειών που υπόσχονται παράδεισους και ανταλλάγματα στην πίστη του ανθρώπου, αλλά έχω την υποψία πως ο ίδιος φόβος λόγω της αδυναμίας του ανθρώπου και η δειλία μπροστά στον θάνατο είναι τα βαθύτερα αίτια της πίστης. Ο φοβισμένος άνθρωπος, αυτός που δεν διαθέτει την πνευματική ποιότητα να χαρεί την ζωή που έχει στα χέρια του, πλάθει ένα δικό του παραμύθι για να μην υποφέρει. Για να γίνω πιο ακριβής, πιστεύει στο παραμύθι που οι εξουσιαστές έπλασαν γι' αυτόν έτσι ώστε να ζήσει σαν ένα χαρούμενο και σιωπηλό θύμα μέσα στην δυστυχία του. Περιττό βέβαια να πούμε πως οι κάθε λογής εκμεταλλευτές της θρησκευτικής εξουσίας, απολάμβαναν και απολαμβάνουν την παρούσα ζωή και όχι την μέλλουσα, εξουσιάζοντας το ποίμνιό τους. Ακόμα και στο φοιτητικό μας πάσο αναγράφεται πως ο κάτοχός του απαγορεύεται να κάθεται όταν είναι όρθιοι ιερωμένοι!!! Ευτυχώς που οι πολιτικοί και οι κάθε λογής εξουσιαστές δεν χρησιμοποιούν αστικές συγκοινωνίες...

Εν κατακλείδι, αυτό που πρέπει να ειπωθεί είναι πως η ποιότητα ενός ανθρώπου μπορεί να φανεί πολύ εύκολα και στην καθημερινότητά του. Οι διαφορές συμπεριφοράς είναι διαφορές ποιότητας χαρακτήρα. Ας κάνουμε αυτό που μας ζητάει ο Καβάφης, αυτό που προτείνει ο Επίκουρος. Ας χαρούμε το παιχνίδι ακόμα κι' αν ξέρουμε πως θα χάσουμε. Είναι ο δρόμος της νίκης! Δυστυχώς είμαστε μικροί μπροστά στον θάνατο, δυστυχώς δεν ζούμε σε μια κοινωνία αγγέλων. Τουλάχιστον ας απολαύσουμε την μικρή μας ζωή με τα όπλα που διαθέτει ο καθένας και ας κρατήσουμε την αξιοπρέπεια τον αυτοσεβασμό και τις αξίες μας.