Ψηφιακή Παιδεία

«Εδώ και τώρα», «Πίσω στη δεκαετία του 1950», «Πηγαίνω μπροστά»… Οι δυτικές γλώσσες είναι γεμάτες από χωρικές μεταφορές για τον χρόνο και είτε κάποιος είναι Βρετανός είτε Γάλλος είτε Γερμανός δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θεωρεί πως το παρελθόν είναι πίσω του και το μέλλον ανοίγεται μπροστά του. Ο χρόνος είναι μια ευθεία γραμμή η οποία διατρέχει το σώμα.
Αυτή όμως η «ενσωματωμένη» αντίληψη του χρόνου η οποία πιστευόταν κάποτε ότι έχει καθολική ισχύ, είναι στην πραγματικότητα αυστηρά πολιτισμική.

Την τελευταία δεκαετία η επαφή με διαφορετικές απομακρυσμένες κοινωνίες ιθαγενών έχει αποκαλύψει μια μεγάλη ποικιλία τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι σχετίζονται με τον χρόνο. Η τελευταία αποκάλυψη έρχεται από τη φυλή Γιούπνο στην Παπούα Νέα Γουινέα και είναι ίσως η πιο αξιοσημείωτη. Ο χρόνος για τους Γιούπνο… τραβάει την ανηφόρα και δεν είναι καν γραμμικός.
Ο Ραφαέλ Νουνιές από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο οδήγησε την ομάδα του στην οροσειρά Φινιστέρ της Bορειο-ανατολικής Παπούα Νέα Γουινέα προκειμένου να μελετήσει τους Γιούπνο που ζουν στο χωριό Γκούα. Σε αυτή την απομακρυσμένη περιοχή δεν υπάρχουν δρόμοι. Οι Γιούπνο δεν έχουν ηλεκτρικό, ούτε καν οικόσιτα ζώα για να δουλεύουν τη γη. Ζουν έχοντας ελάχιστη επαφή με τον δυτικό κόσμο.

Το μέλλον στην πηγή

Ο Νουνιές και οι συνεργάτες του παρατήρησαν ότι τα μέλη της συγκεκριμένης φυλής κάνουν αυθόρμητες χειρονομίες όταν μιλούν για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Οι επιστήμονες κινηματογράφησαν και ανέλυσαν τις κινήσεις των Γιούπνο. Ανακάλυψαν λοιπόν ότι για τα μέλη της φυλής το παρελθόν βρίσκεται πάντα προς τα κάτω, προς τις εκβολές δηλαδή του τοπικού ποταμού. Την ίδια στιγμή το μέλλον «κοιτά» προς την πηγή του ποταμού η οποία βρίσκεται πάνω από το χωριό Γκούα. Αυτά μάλιστα φάνηκαν να ισχύουν ασχέτως της κατεύθυνσης στην οποία κοιτούσε ένα άτομο όταν μιλούσε για το παρελθόν ή το μέλλον. Για παράδειγμα εάν κάποιο μέλος της φυλής κοιτούσε προς τα κάτω ενώ μιλούσε για το μέλλον, θα έδειχνε με τα χέρια του προς τα πίσω, δηλαδή προς την πλαγιά. Εάν πάλι είχε στρέψει το σώμα του προς την άλλη πλευρά και κοιτούσε προς την κορυφή του βουνού, τότε θα έδειχνε προς τα εμπρός, όπως αναφέρεται σε σχετική δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό «Cognition».
Ο Νουνιές πιστεύει ότι η εξήγηση στη σχέση των Γιούπνο με τον χρόνο είναι ιστορική. Οι πρόγονοί τους έφθασαν από τη θάλασσα και χρειάστηκε να διασχίσουν ένα οροπέδιο με υψόμετρο 2.500 μέτρων ώστε να φθάσουν στη νέα τους πατρίδα. Ετσι για αυτούς τα πεδινά πιθανότατα αντιστοιχούν στο παρελθόν και ο χρόνος ρέει προς την κορυφή του βουνού.
Ωστόσο η πιο ασυνήθιστη πτυχή στην πορεία του χρόνου των Γιούπνο είναι το σχήμα της. Το χωριό Γκούα, η πηγή του ποταμού αλλά και οι εκβολές του δεν βρίσκονται σε ευθεία γραμμή, με αποτέλεσμα και η γραμμή του χρόνου της φυλής να είναι… λοξή. «Είναι η πρώτη φορά που καταγράφεται ότι σε έναν πολιτισμό καθημερινές έννοιες του χρόνου είναι πλήρως συνδεδεμένες με τοπογραφικές ιδιότητες» σημειώνει ο Νουνιές.

Το παρελθόν στην έξοδο...

Μέσα στα σκοτεινά όρια των σπιτιών των Γιούπνο, τα γεωγραφικά ορόσημα εξαφανίζονται και έτσι ο χρόνος γίνεται με κάποιον τρόπο πιο… ευθύς. Τα μέλη της φυλής δείχνουν πάντα προς την έξοδο του σπιτιού όταν μιλούν για το παρελθόν και μακριά από την έξοδο όταν μιλούν για το μέλλον, ασχέτως του προσανατολισμού του σπιτιού τους. Αυτό ίσως συμβαίνει επειδή οι είσοδοι είναι πάντα ανυψωμένες και χρειάζεται κάποιος να κατέβει - προς το παρελθόν - για να φύγει από το σπίτι, εξηγεί ο ερευνητής. Ετσι το κάθε σπίτι έχει τη δική του «σχέση» με τον χρόνο.
«Η μελέτη αυτή αποτελεί ορόσημο» αναφέρει ο Πιερ Ντασέν, ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης στην Ελβετία που δεν συμμετείχε στη συγκεκριμένη ερευνητική δουλειά. «Αποδεικνύει τόσο την καθολικότητα των γνωστικών διεργασιών όσο και μια εκπληκτική πολιτισμική διαφορά».
Η Λίρα Μποροντίτσκι από το Πανεπιστήμιο Στάνφορντ στην Καλιφόρνια συμφωνεί. «Καθεμία από αυτές τις ανακαλύψεις δεν μας "λέει" κάτι μόνο για τους άλλους ανθρώπους, αλλά μας αποκαλύπτει κάτι για εμάς τους ίδιους» αναφέρει η ειδικός. «Πολλοί αγγλόφωνοι πιστεύουν ότι είναι φυσικό να σκεφτόμαστε τον χρόνο σαν μια ευθεία γραμμή. Ωστόσο αυτό είναι μια ψευδαίσθηση. Δεν είναι καθόλου απαραίτητο να είναι έτσι τα πράγματα».

Η ανεμοδούρα του χρόνου

Ο χρόνος εμφανίζεται σε όλα τα σχήματα και τις κατευθύνσεις σε διαφορετικά μέρη της Γης.
Από εμπρός προς τα πίσω
Για τους Αϊμάρα στις Ανδεις ο χρόνος κυλά από εμπρός προς τα πίσω. Το παρελθόν, που είναι κάτι γνωστό, βρίσκεται μπροστά. Το άγνωστο μέλλον όμως βρίσκεται πίσω.
Από ανατολή σε δύση
Στην Αυστραλία ο χρόνος για τους Πορμπουράβ, μια απομακρυσμένη κοινότητα Αβοριγίνων διατρέχει τον άξονα ανατολής - δύσης. Το παρελθόν βρίσκεται ανατολικά. Ο χρόνος για τους Πορμπουράβ κυλά από τα αριστερά προς τα δεξιά εάν είναι στραμμένοι προς τον Νότο, από τα δεξιά προς τα αριστερά εάν είναι στραμμένοι προς τον Βορρά, προς το σώμα τους εάν είναι στραμμένοι ανατολικά και μακριά από το σώμα τους εάν είναι στραμμένοι στα δυτικά.
Από επάνω προς τα κάτω
Και στην Κίνα όσοι μιλούν την κινεζική των Μανδαρίνων κάποιες φορές αναπαριστούν τον χρόνο σε έναν κάθετο άξονα, με το παρελθόν να βρίσκεται επάνω και το μέλλον κάτω.