Ψηφιακή Παιδεία

Η γέννηση και η παρακμή του νεότερου μεταλλευτικού Λαυρίου, μέσα από τα ποιήματα του Νίκου Βουρλάκου, που γεννήθηκαν στο σκοτάδι των υπόγειων στοών, και την περιπλάνηση ενός φοιτητή, που αναζητά στο φως της ημέρας τη νεότερη ιστορία.

Της ΕΥΑΝΝΑΣ ΒΕΝΑΡΔΟΥ

Κάποτε το Λαύριο άνθιζε βιομηχανικά. Με τι κόστος, βέβαια: οι κάτοικοι της πόλης των μεταλλείων πέθαιναν στα 30 τους από μολυβδίαση και η Μακρόνησος απέναντί τους φάνταζε μια ζωντανή υπενθύμιση της κόλασης. Σήμερα, 25 χρόνια μετά το κλείσιμο των μεταλλείων, το τοπίο άλλαξε. Πρώτα ήρθε ο μαρασμός, η ανεργία και η απόγνωση. Σήμερα η «ανάσα» της Αττικής Οδού. Η μεγάλη ζήτηση για οικόπεδα. Η δημιουργία νέων ακτοπλοϊκών γραμμών. Και μέσα σ' όλ'αυτά, μια μικρή... Τσινετσιτά!

Ολα ξεκίνησαν όταν το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο αποφάσισε να ξαναδώσει ζωή στα βιομηχανικά ερείπια, δημιουργώντας στην τεράστια έκταση όπου κάποτε στεγάζονταν τα μεταλλεία, το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. Με το υποβλητικό Μηχανουργείο του, και το πρώην Αμαξοστάσιό του να φιλοξενούν πλέον αποκλειστικά πολιτιστικές ή επιστημονικές εκδηλώσεις. Εκεί διοργανώθηκε πρόσφατα και το μουσικό φεστιβάλ Synch.

Τα τελευταία δέκα χρόνια ένα πλήθος ταινιών αλλά και τηλεοπτικών σειρών βρήκαν στον χώρο αυτό ένα ιδανικό σκηνικό. Πριν από λίγες εβδομάδες μάλιστα φιλοξενήθηκε πρώτη φορά εκεί το Φεστιβάλ Μεσογειακού Ντοκιμαντέρ του Σωματείου Ελλήνων Σκηνοθετών Παραγωγών Κινηματογράφου με πρόεδρο τον Βασίλη Βαφέα.

«Ο χώρος αυτός», μας είπε ο γνωστός σκηνοθέτης, «είναι ένας άψογα αποκατεστημένος χώρος βιομηχανικής μνήμης που εκπέμπει μια μεγάλη ενέργεια: το μολύβι δηλητηρίαζε ακόμα και τα παιδιά που κατοικούσαν στην περιοχή, με τραγικές συνέπειες. Και τώρα έρχεται η τέχνη για να ξορκίσει όλα αυτά. Μέσα στα ωραία αυτά ερείπια οι σκηνοθέτες στήνουν καταπληκτικά σκηνικά για να "στεγάσουν" το δικό τους όραμα».

Οι προβολές του φεστιβάλ έρχονται να συμπληρώσουν την εικόνα, συμπεριλαμβάνοντας και ταινίες-ντοκουμέντα για την περιοχή, όπως ένα πρώτο δείγμα από το ντοκιμαντέρ που αυτόν τον καιρό γυρίζει η Σοφία Παπαχρήστου στο Λαύριο για τη μουσική του.

Και να που τώρα, ένα νέο βιβλίο-λεύκωμα του Γιώργου Π. Ιατρού, που κυκλοφόρησε με αφορμή το φεστιβάλ, καταγράφει περί τις 100 παραγωγές, κινηματογραφικές και τηλεοπτικές, που γυρίστηκαν στο ατμοσφαιρικό «πλατό» όχι μόνο του Πάρκου (από το 1994), αλλά και της ευρύτερης περιοχής: στο Λιμάνι, τον προσφυγικό καταυλισμό, στην Καμάριζα (τα σπίτια των εργατών), τις υπόγειες στοές, στα νεοκλασικά με τους φοίνικες, αλλά και στην Κερατέα, το Σούνιο, την Ανάβυσσο. Τίτλος του «Το κινηματογραφικό πλατό της Λαυρεωτικής» (μια έκδοση της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ανατολικής Αττικής και του «Αιγόκερου»).

Οπως γράφει ο συγγραφέας, το Λαύριο μαγνητίζει τους σκηνοθέτες, οι οποίοι ανακαλύπτουν κοντά στην Αθήνα μια πόλη-στούντιο που προσφέρεται ιδιαίτερα και για ταινίες ή σειρές εποχής.

Εδώ ας πούμε στήθηκε η εκπληκτική αγορά της «ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ κουζίνας» του Τάσου Μπουλμέτη και το μαγαζί του παππού με τα μπαχαρικά. Οπως επίσης ένα ολόκληρο ανατολίτικο παζάρι για τις «Μάγισσες της Σμύρνης» του Κώστα Κουτσομύτη. Και βέβαια, εδώ έστησε και ο Αγγελόπουλος σκηνές από το «Βλέμμα του Οδυσσέα»: Ο χώρος του μηχανουργείου του Πάρκου μετατράπηκε σε μια βομβαρδισμένη αίθουσα προβολών στο Σεράγεβο την εποχή του πολέμου: εκεί που, στο τέλος, ο Χάρβεϊ Καϊτέλ βάζει τα κλάματα. Για να του δημιουργήσει την κατάλληλη συγκινησιακή φόρτιση ο Αγγελόπουλος πλημμύρισε τον χώρο με μουσική του Σινάτρα (τη μουσική που πρωτοχόρεψε παιδί), και ανακάλεσε μνήμες της νεκρής μητέρας του.

Από τους τελευταίους που έκαναν γυρίσματα εκεί είναι ο Βασίλης Μαζωμένος, ενώ από τους πρώτους υπήρξε ο Τζαβέλλας που σε μια σπηλιά έστησε την «Αντιγόνη» του. Αλλά και ο Κακογιάννης που γύρισε την «Ηλέκτρα» του έξω από την Κερατέα, προς την Ανάβυσσο. Τότε, βέβαια, η περιοχή ήταν ένα παρθένο τοπίο και ο Κακογιάννης βρήκε έτοιμο «το κονάκι με τα πρόβατα ενός βοσκού. Η περιοχή υποδύθηκε με τον καλύτερο τρόπο τον χώρο γύρω από τις αρχαίες Μυκήνες».

Στο Λαύριο έχουν γυριστεί μερικές από τις γνωστότερες ελληνικές ταινίες: ο «Θίασος» και ο «Μελισσοκόμος» του Αγγελόπουλου, το «Ρεμπέτικο» του Κώστα Φέρρη (στο σημερινό Πάρκο -τότε Ελληνική Μεταλλευτική Μεταλλουργική Εταιρεία), το «Μπορντέλο» του Κούνδουρου, το «Καραβάν Σαράι» του Τάσου Ψαρρά.

Στην ευρύτερη περιοχή, το συγκλονιστικό «Χάπι ντέι» του Βούλγαρη (Μακρόνησος), ο οποίος επέστρεψε και για τις σκηνές του υπερωκεάνιου στις «Νύφες», ο «Μεγαλέξαντρος» του Αγγελόπουλου (Σούνιο), «Τον καιρό των Ελλήνων» του Λάκη Παπαστάθη, αλλά και ο «Διωγμός» του Γρηγορίου (Κακή Θάλασσα Κερατέας) με πολλούς κατοίκους στον ρόλο κομπάρσων.

Και βέβαια εδώ έγιναν πλήθος ντοκιμαντέρ: από τις «Σκουριασμένες εικόνες», το βραβευμένο ντοκιμαντέρ του Γιάννη Κατσάμπουλα για τις μεταλλευτικές στοές του Λαυρίου, μέχρι το «Λαύριο τόπος εν Αττική έχων μέταλλα» του Γιώργου Κολόζη. Και από τις «Σιωπηλές μηχανές» του Θανάση Ρεντζή, μέχρι το πρόσφατο δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ του Κυριάκου Κατζουράκη «Ο δρόμος προς τη Δύση» για τους λαθρομετανάστες.

Αλλά και ταινίες μικρού μήκους, τηλεταινίες, και πλήθος τηλεοπτικών σειρών: από τα «Λαυρεωτικά» του Γιώργου Μιχαηλίδη το 1982 (που προκάλεσαν, άθελά τους τον βανδαλισμό του αγάλματος του Σερπιέρι, ιδρυτή της Γαλλικής Εταιρείας Λαυρίου από τους εξαγριωμένους κατοικους), μέχρι την «Πρόβα νυφικού». Και από την «Εκτέλεση», μέχρι «Τα παιδιά της Νιόβης».

Δεν είναι ν' απορεί κανείς που το Λαύριο είναι η αγαπημένη πόλη του Θόδωρου Αγγελόπουλου: ο σκηνοθέτης έχει γυρίσει εκεί επτά ταινίες. Η ιδιαίτερη εικαστική ατμόσφαιρα των ταινιών του συνάδει απόλυτα με την αίσθηση «σήψης», σκουριάς αλλά και συλλογικής μνήμης που αναδίδουν πολλά κτίσματα στο Πολιτιστικό Τεχνολογικό Πάρκο του Λαυρίου και στην ευρύτερη περιοχή.

Κούνδουρος και Αγγελόπουλος

«Είναι ένας τόπος που κράτησε κάποια χαρακτηριστικά του ελληνικού χώρου που έχουν εξαφανιστεί από άλλες περιοχές. Ηταν βιομηχανικός χώρος, υπήρχε η Γαλλική Εταιρεία και τα κτίσματά της που χρησιμοποιήθηκαν ως ντεκόρ αυτά καθ' αυτά ή με παρεμβάσεις, όπως έκανα στο "Βλέμμα του Οδυσσέα". Επιπλέον, στο χώρο αυτό υπάρχει μια ησυχία.

Γυρεύω καθαρούς χώρους. Που να μην σημαδεύονται από παρεμβάσεις που "χυδαιοποιούν" τον χώρο. Ξέρετε, προσπαθώ να δω τον χώρο σαν ένα είδος μνημείου».

Και βέβαια, το Λαύριο ήταν και είναι μια πόλη προσφύγων, ένα αγαπητό θέμα στον Αγγελόπουλο που στήνει την κάμερά του στα στενοσόκακα της πόλης, στο λιμεναρχείο, στην Ψαραγορά, στη θάλασσα, στη «μαύρη» παραλία μπροστά από την Γαλλική -τότε- Εταιρεία, σε νεοκλασικά κτίρια όπως αυτό του ξενοδοχείου «Belle Epoque». Σ' αυτό το ξενοδοχείο, όσο λειτουργούσε, κατέλυε και ο ίδιος, αλλά φιλοξενούσε και ηθοποιούς του όπως τον Χάρβεϊ Καϊτέλ. Ενα άλλο εγκαταλειμμένο νεοκλασικό του Λαυρίου, απ' αυτά που έχουν εμπνεύσει τον Γιάννη Τσαρούχη, είναι το σπίτι του «Μελισσοκόμου Μαστρογιάνι». Υπάρχει μάλιστα και μια μικρού μήκους: «Το Λαύριο του Θόδωρου Αγγελόπουλου» (Χάρης Παπαδόπουλος).

Αλλά και ο Νίκος Κούνδουρος, που ως γνωστόν έκανε Μακρόνησο, ανέπτυξε μια ιδιαίτερη σχέση με το Λαύριο. Στο «Μπορντέλο», για παράδειγμα, με τις σκηνικές παρεμβάσεις του, μεταφερόμαστε στα Χανιά του 1897, μέσα από μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα όπου συνυπάρχει η Δύση και η Ανατολή. Στα αρχικά δε πλάνα της ταινίας χρησιμοποιεί μια παράγκα στην ακτή έξω από το Λαύριο (στο Οξυγόνο) που επί σειρά ετών αποτελούσε σκηνικό για φωτογράφους και σκηνοθέτες.

Το 1998 γυρίζει στο Λαύριο και τους «Φωτογράφους» του με κομπάρσους Κούρδους από το στρατόπεδο προσφύγων Λαυρίου, και καταγράφει μάλιστα τις ιστορίες τους. Σχεδόν όλη η ταινία είναι γυρισμένη στο Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο. «Ο χώρος του Λαυρίου, για μένα αντιπροσωπεύει και εικονογραφεί ένα αίσθημα απελπισίας που είναι σύμφυτο με τη ζωή και την δουλειά μας», εξηγεί. Και θυμάται τις εποχές που παρέα με τους αρουραίους της Μακρονήσου, τα δυσβάσταχτα αυτά βράδια, κοιτούσε τα φώτα του Λαυρίου και αφουγκραζόταν τους ήχους του: «Ηταν τα μόνα ψήγματα ζωής που φθάνανε ώς εμάς εκεί και σπάραζε -έτσι νέοι που είμαστε- η καρδιά μας».

Η Γη των Πατέρων, Ντοκιμαντέρ του Νέστορα Μάτσα Ένα ντοκιμαντέρ για την Ελλάδα της Μικράς Ασίας, την Ιωνία και τους Πόντιους, το οποίο δεν αναλίσκεται σε πολιτικές φανφάρες. Περισσότερο αναπολεί την Ελληνική γη με αφηγηματικό και ποιητικό τρόπο. Οι Μικρασιάτες μιλούν για τα μεγαλεία του Ελληνισμού που υπήρχαν αλλά και υπάρχουν ακόμα εκεί, για τον ξεριζωμό, που έδωσε στην υπόλοιπη Ελλάδα πνοή Βυζαντίου και για την αγάπη τους για τις τέχνες και τα γράμματα. Ο Μικρασιάτης μας λέει "το αμάν δεν είναι λέξη τούρκικη, είναι μια άλλη εκδοχή του αμήν που θα πει έλεος". "Η Μικρά Ασία είναι κατεξοχήν χώρα Ελληνική, εάν σιωπήσουν γι' αυτό τα στόματα των ανθρώπων, τότε θα μιλήσουν οι πέτρες.." Γιατί τα σπάσαμε τ' αγάλματά των, γιατί τους διώξαμε απ' τους ναούς των, διόλου δεν πέθαναν γι' αυτό οι θεοί. Ω γη της Ιωνίας, σένα αγαπούν ακόμη, σένα οι ψυχές των ενθυμούνται ακόμη. Σαν ξημερώνει επάνω σου πρωί αυγουστιάτικο την ατμόσφαιρά σου περνά σφρίγος απ' την ζωή των... Καβάφης (Ιωνικόν) (ΑΠ'ΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΛΕΙΠΕΙ Η ΑΡΧΗ)