Ψηφιακή Παιδεία

Η Ιστορία, γραμμένη από πένες αντρών, υποτίμησε το «ασθενές φύλο». Όμως, στις μέρες μας, πλήθος μελετών ανασύρει από την αφάνεια γυναικεία επιστημονικά επιτεύγματα, ιστορικά απομνημονεύματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Του Σωτήρη Βανδώρου.

«Το μπουντουάρ και όχι η βιβλιοθήκη είναι ο χώρος που ταιριάζει στη γυναίκα – και η εικόνα μιας γυναίκας πάνω από μια υδρόγειο ή καθισμένης στο τηλεσκόπιο είναι τόσο γελοία όσο ενός άνδρα να πλέκει βελονάκι με στέκα του μπιλιάρδου».

Ακόμη και στην πρωτοπόρο Αγγλία την εποχή του Διαφωτισμού, η ενασχόληση μιας γυναίκας με την επιστήμη και την έρευνα θεωρείται αυτονόητα «αφύσικη» και καταδικαστέα. Σε τεύχος του «Gentleman’s Magazine» (1738) περιγράφονται οι… δραματικές συνέπειες της υποτιθέμενης αφιέρωσης στην αστρονομία εκπροσώπου του ωραίου φύλου: «Όσο εκείνη θα στοχάζεται σχετικά με την κανονικότητα της κίνησης των ουράνιων σωμάτων, τόσο θα ξεφεύγει από την κανονικότητά της η φροντίδα των παιδιών και του υπηρετικού προσωπικού. Όσο θα παρατηρεί την αρμονία και την τάξη εκεί πάνω, τόσο θα επικρατεί αναστάτωση και αταξία κάτω στο σπίτι. Όσο πιο θεωρητική θα γίνεται στις ιδέες της και τις επιστημονικές της υποθέσεις, τόσο πιο αποξενωμένη θα αποδεικνύεται από τους κανόνες και τις αρχές της κοινής σύνεσης». Ακόμη χειρότερα, στα μέσα του 17^ου αιώνα οι γιατροί αποδίδουν τους εξοντωτικούς πονοκεφάλους από τους οποίους υποφέρει η Αν Κόνγουεϊ στην εντατική μελέτη της Φυσικής και της Φιλοσοφίας, δραστηριότητα ακατάλληλη για το γυναικείο μυαλό, που κατά τη θεώρησή τους είναι βιολογικά διαφορετικό από το αντρικό.

Στο γραμμένο με ευθύ τρόπο κι απλή γλώσσα βιβλίο της, όπου βρίσκουμε πλήθος αναφορών όπως οι προηγούμενες, η Πατρίτσια Φάρα καταπιάνεται με μια ιστορία που, εκ πρώτης όψεως, φαντάζει επινοημένη. Διότι, εάν οι γυναίκες ήταν περιορισμένες στα του «οίκου» τους, εξόριστες από τη δημόσια ζωή, πόσο μάλλον από την ελιτίστική μέχρι και το 19^ο αιώνα ενασχόληση με την επιστημονική έρευνα, πώς υπήρξαν «Ιδιοφυείς ανώνυμες γυναίκες που άλλαξαν την επιστήμη»; Ποιες είναι, τι ακριβώς έκαναν και πώς δεν τις γνωρίζουμε; Με την απολαυστική αφήγησή της η συγγραφέας ουσιαστικά αποκαλύπτει ένα διπλό αποκλεισμό. Αφενός, επιβεβαιώνει ότι η συντριπτική πλειονότητα των γυναικών στερείτο συστηματικά πρόσβασης σε οποιαδήποτε ενασχόληση σχετική με την επιστημονική δραστηριότητα, εφόσον ιστορικά τους επιφυλάχθηκε θέση υποτέλειας. Αφετέρου, όμως, κι εδώ τα πράγματα αρχίζουν να γίνονται ενδιαφέροντα, τουλάχιστον από την εποχή της λεγόμενης επιστημονικής επανάστασης, μπορούμε να εντοπίσουμε γυναίκες που συμβάλλουν ποικιλοτρόπως στην προαγωγή της επιστήμης σε πλήθος επιμέρους πεδίων. Ωστόσο, αυτή η συμβολή έχει στην καλύτερη περίπτωση υποτιμηθεί από την ιστορία της επιστήμης, η οποία βεβαίως έχει γραφεί με αντρικές πένες.

Κοντολογίς, η συγγραφέας, ιστορικός των Επιστημών στο Κέιμπριτζ, επιχειρεί να αποκαταστήσει στις ορθές της διαστάσεις τη γυναικεία συνεισφορά στην εξέλιξη των επιστημονικών χρονικών κι επιτευγμάτων μέσω της παρουσίασης επιλεγμένων περιπτώσεων, είτε ελάχιστα γνωστών είτε, κυρίως, αναγνωρισμένων μόνο για ένα κλάσμα της συνολικής τους προσφοράς. Γιατί όμως συμβαίνει αυτό το τελευταίο; Επειδή σχεδόν όλες οι γυναίκες επιστήμονες έδρασαν, αναγκαστικά, ως συγγενείς ή σύντροφοι αντρών επιστημόνων, συνήθως αριστοκρατικής ή μεγαλοαστικής καταγωγής. Αυτή ήταν η αναγκαία συνθήκη προκειμένου να μορφωθούν και να έρθουν, κατά κάποιο τρόπο λαθραία, σε επαφή με τον κόσμο του πνεύματος. Ταυτόχρονα, όμως, η αντρική παρουσία δίπλα τους σηματοδοτούσε και το δευτερογενή ρόλο που υποχρεώνονταν να αναλάβουν. Κι αν ακόμη αυτό δεν συνέβαινε, έτσι εκλαμβανόταν από τρίτους. Φερ’ ειπείν, ενώ η Εμιλί ντι Σατελέ υπήρξε μία από τους δύο συγγραφείς του βασικότερου έργου στη Γαλλία του 18^ου αιώνα για τη νευτώνια φυσική, στο εξώφυλλο μνημονεύεται μόνο το όνομα του άλλου. Αυτός ήταν ο Βολταίρος, ο οποίος τουλάχιστον αναγνώρισε την επιστημοσύνη της ερωμένης του. Με το απαράμιλλο στιλ του συμπύκνωσε την ουσία του προβληματισμού που αναπτύσσεται εδώ: «Ήταν ένας σπουδαίος άντρας του οποίου το μόνο ελάττωμα ήταν ότι ήταν γυναίκα». Ενίοτε, ακόμη κι αν το όνομα είναι στο εξώφυλλο, το κοινό δεν πείθεται. Είναι η περίπτωση της αστρονόμου Μαρίας Κούνιτζ, η οποία δημοσίευσε τις αστρονομικές παρατηρήσεις της στα 1650, αλλά θεωρήθηκε πως ουσιαστικά είχαν γραφτεί από το σύζυγό της, με τον οποίο εργάζονταν μαζί.

Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση της Μαίρης Σόμερβιλ (1780-1872). Το βιβλίο της «Ουράνιος Μηχανισμός» έγινε το καθιερωμένο εγχειρίδιο διδασκαλίας της μαθηματικής αστρονομίας για σχεδόν εκατό χρόνια. Κι όμως, η Ακαδημία Επιστημών του Λονδίνου δεν την έκανε ποτέ δεκτή ως μέλος της, όπως και καμία άλλη γυναίκα μέχρι το 1945. Μπορούν να αναφερθούν ακόμη άφθονα παραδείγματα, συμπεριλαμβανομένων γυναικών που ντύνονταν ως άντρες προκειμένου να διεισδύσουν σε ακαδημαϊκά κι ερευνητικά άβατα για το φύλο τους. Ακόμη και σήμερα, που τα πράγματα δείχνουν να έχουν εξομαλυνθεί, παρατηρείται διεθνώς οι γυναίκες να καταλαμβάνουν συντριπτικά λιγότερες επιτελικές θέσεις στην επιστημονική κοινότητα, μολονότι σπουδάζουν σε ανάλογα ποσοστά με τους άντρες. Ας μας επιτραπεί να σημειώσουμε την ακόμη περισσότερο πατριαρχική νοοτροπία της ελληνικής κοινωνίας, καθώς στις σχολές θετικών επιστημών οι γυναίκες υποαντιπροσωπεύονται χαρακτηριστικά. Ταυτόχρονα, αποτελούν τη μεγάλη πλειονότητα, φερ’ ειπείν, σε σχολές Ψυχολογίας, καθώς προφανώς θεωρείται ότι ο κόσμος των «συναισθημάτων» και των «διαπροσωπικών σχέσεων» προσιδιάζει στο φύλο τους…

Μολονότι το βιβλίο της Μέριλιν Γιάλομ είναι θεματολογικά πολύ διαφορετικό από αυτό της Πατρίτσια Φάρα, μπορούμε παρόλα αυτά να εντοπίσουμε ανάλογα κίνητρα για τη συγγραφή του και παρεμφερή μοτίβα ανάλυσης, ακόμη και συμπεράσματα. Η Γιάλομ ασχολείται με τα κάθε είδους απομνημονεύματα γυναικών σχετικά με τα βιώματά τους από τη Γαλλική Επανάσταση. Ήδη αυτή η επιλογή δηλώνει κάτι: Καταρχάς, καθόλου αναπάντεχα, οι καταγεγραμμένες εμπειρίες των γυναικών είναι πολύ λιγότερες, ούτε το 1/10 αυτών των αντρών. Δεύτερον, είναι σαφώς λιγότερο γνωστές κι αξιολογημένες σε σχέση με τις καθιερωμένες αφηγήσεις. Κι επί τούτου η Γιάλομ έκανε πρωτογενή έρευνα σε βιβλιοθήκες, ιδρύματα και αρχεία. Τρίτον, κάτι που βρίσκουμε ξεχωριστής σημασίας, αν εξαιρέσουμε 2-3 ονομαστές περιπτώσεις, όπως της Ζερμέν ντε Σταλ και της κυρίας Ρολάν (Μαρί-Ζαν Φλιπόν), δεν ενδιαφέρονται (τόσο) για την πολιτική διάσταση των γεγονότων. «Επειδή επιφορτίζονται τη φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωμένων, αλλά και των ασθενών και των ετοιμοθάνατων, οι γυναίκες παγιδεύονται σ’ ένα δίκτυο σχέσεων, και οι πιο επώδυνες αναμνήσεις τους αφορούν φίλους και μέλη της οικογένειας που αγαπήθηκαν και πέθαναν».

Φαίνεται πως οι συγκεκριμένες γυναίκες, έχοντας εσωτερικεύσει τον κοινωνικό ρόλο που αναμενόταν από αυτές να παίξουν, κατέβαλαν –και κατόπιν αναστοχάστηκαν– τις «αγωνιώδεις προσπάθειές τους να αποκρούσουν το θάνατο και να διατηρήσουν τη ζωή». Μπορεί για μας, με την ευεργετική απόσταση του ιστορικού χρόνου, η Γαλλική Επανάσταση να αποτελεί ένα κομβικής σημασίας γεγονός στα χρονικά της ανθρωπότητας, επενδεδυμένο με τις αξίες της προόδου, της δημοκρατίας κ.ο.κ., δεν παύει ωστόσο για πολλούς και πολλές που τη βίωσαν να υπήρξε, πρώτα απ’ όλα, ένα λουτρό αίματος.

Για τη Φάρα, η πάντα προβληματική έξοδος από την ιδιωτική σφαίρα των γυναικών επιστημόνων οφείλει να αναδειχθεί και να εκτιμηθεί εξαρχής ως μια παραγνωρισμένη συνθήκη. Για την καθηγήτρια στο Στάνφορντ Γιάλομ, η έκφραση των γυναικών απομνημονευματογράφων με τους –τυπικά «γυναικείους»– όρους του ιδιωτικού βίου ή ορθότερα της διαπλοκής της ιδιωτικής με τη δημόσια ζωή, σηματοδοτεί μια πολύτιμη μαρτυρία, με έμφυλη διάσταση∙ πολύτιμη, καθώς, εφόσον την ανασύρουμε από το περιθώριο της ιστορίας όπου είχε καταχωνιαστεί, μας επιτρέπει να ξανασκεφτούμε, με διαφοροποιημένη κι εμπλουτισμένη ματιά, πολιτικά συμβάντα μείζονος σημασίας και να επανεκτιμήσουμε οριακές εμπειρίες συγκλονιστικών ανατροπών στη μεθόριο ζωής και θανάτου.

Η Γραμμή. Γυναίκες, διχοτόμηση και φύλο στην Κύπρο
CYNTHIA COCKBURN
METAIXMIO 2008
ΜΤΦΡ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΙΟΥΠΚΙΟΛΗΣ
ΣΕΛ. 304, ΤΙΜΗ €20,00

Έρευνα, βασισμένη σε συνεντεύξεις και ομαδικές συζητήσεις με γυναίκες απ’ όλη τη Μεγαλόνησο, οι οποίες οραματίζονται την επανένωση, γεγονός που αποδεικνύει ότι η διχοτόμηση έχει και έμφυλη διάσταση.


Η γέννηση της βασίλισσας του σκακιού
ΜARILYN YALOM
ΑΓΡΑ 2008
ΜΤΦΡ. ΕΥΗ ΚΛΑΔΟΥΧΟΥ
ΣΕΛ. 312, ΤΙΜΗ €19,00

Πρωτότυπη μελέτη για το θεσμό της γυναικείας βασιλείας στη Μεσαιωνική Ευρώπη και τις αντανακλάσεις της εξέλιξής του στη μορφή της βασίλισσας του σκακιού, παιχνιδιού δημοφιλούς στους αυλικούς κύκλους της εποχής.


Η ιστορία του γυναικείου στήθους
ΜARILYN YALOM
ΑΓΡΑ 2006
ΜΤΦΡ. ΕΥΗ ΚΛΑΔΟΥΧΟΥ
ΣΕΛ. 463, ΤΙΜΗ €24,00

Πολιτισμική ιστορία των αντιλήψεων και πρακτικών σχετικά με το γυναικείο στήθος στη Δύση, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με περιδιάβαση στα πεδία της θρησκείας, των τεχνών, της πολιτικής, της ιατρικής και της ψυχανάλυσης.


Η γυναίκα του Σαίξπηρ
ΖΕΡΜΕΝ ΓΚΡΙΡ
ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2008
ΜΤΦΡ. ΕΛΕΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΟΥ
ΣΕΛ. 349, ΤΙΜΗ €17,00

Η επιχείρηση αποκατάστασης της Αν Χάθαγουεϊ, συζύγου του σπουδαίου θεατρικού συγγραφέα, από την ανυποληψία και ταυτόχρονα μια εμπεριστατωμένη μελέτη για τη θέση των γυναικών στην Αγγλία του 16ου αιώνα.


Το πάθος της Αρτεμισίας
SUSAN VREELAND
ΔΙΗΓΗΣΗ 2006
ΜTΦΡ. ΡΕΝΑ ΧΑΤΧΟΥΤ
ΣΕΛ. 463, ΤΙΜΗ €24,00

Η συναρπαστική ζωή και το έργο της Αρτεμισίας Τζεντιλέσκι, που υπήρξε μια από τις ελάχιστες ζωγράφους της Αναγέννησης και σχεδόν η μοναδική που αναγνωρίστηκε ως ισάξια των ανδρών συναδέλφων της.