21 Μαΐου 2013
Ο "καπιταλιστής" Weber ως ηθικός προτεστάντης
Ειλικρινά πιστεύω ότι
η άθλια οικονομική κατάσταση της χώρας μας οφείλεται σε δύο παράγοντες: στο
τρισάθλιο και ελεεινό εκπαιδευτικό σύστημα που έχουμε εδώ και 200 χρόνια και
στην ανηθικότητα που μας κατατρέχει αποτέλεσμα μίας αδόμητης πολιτείας που ποτέ
δεν εφάρμοσε τους νόμους που έθεσε για να ρυθμίζει τις κοινωνικές σχέσεις και
που δημιούργησε όλα τα κατάλληλα νομικά παραθυράκια για να επιτρέπει την
παραβατικότητα του πολίτη μετατρέποντας την σε μία ορθολογική συμπεριφορά.
Το αντίθετο βέβαια
συνέβαινε αιώνες στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης όπου η διαφορά είναι ευδιάκριτη
σε κάθε πολίτη της πατρίδας μας όταν επισκέπτεται αυτές τις χώρες. Ακολούθως θα
επιχειρήσω μία προσέγγιση των βασικών αιτιών που οδήγησαν στην καπιταλιστική
ανάπτυξη της Δυτικής Ευρώπης έτσι όπως τις αποτύπωσε ο Weber.
Εισαγωγή
Ήδη από τα τέλη
του 19ου αιώνα ο καπιταλισμός αποτελεί τον κύριο τρόπο
οργάνωσης ζωής τόσο σε κοινωνικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο αρχικά
στην δυτικο-ευρωπαική κοινωνία και σταδιακά σε όλο τον κόσμο. Αυτός ο τρόπος
οργάνωσης είχε αρχίσει από πολύ νωρίς να απασχολεί τη
φιλοσοφική και πολιτικήσκέψη με κείμενα που είτε τον υποστήριζαν (βλέπε φιλελεύθερη
θεωρία) είτε τονκατέκριναν (βλέπε μαρξιστική προσέγγιση). Συμβάλλοντας στην
ανάλυση τουκαπιταλισμού ο Max Weber (1864-1920), Γερμανός
οικονομολόγος και κοινωνικός επιστήμονας δημοσιεύει στα 1904-1905 δύο άρθρα με
σκοπό να εντοπίσει τις αιτίες που διαμόρφωσαν τον καπιταλισμό
και «να δώσει απάντηση στο βασικό πρόβλημα της πρωταρχικής συσσώρευσης
κεφαλαίου[1]».
Ο Weber σε
αντίθεση με την υλιστική προσέγγιση του επίσης Γερμανoύ φιλοσόφου
και πολιτικού επιστήμοντα Karl Marx (1818-1883), προσπαθεί να
απαντήσει στο παραπάνω πρόβλημα θέτοντας τις ιδέες ως
σημείο αναφοράς στην καπιταλιστική εξέλιξη. Πιο συγκεκριμένα θεωρεί ότι το
αξιακό σύστημα και οι κανόνες συμπεριφοράς ορισμένων προτεσταντικών κοινοτήτων, ευνόησαν
την ανάπτυξη του καπιταλισμού, και αυτή την ιδέα επιχειρεί να υποστηρίξει στο
κείμενο του.
Το 1920 ο Weber επανακάμπτει
στα συγκεκριμένα άρθρα και τα δομεί σε μορφή βιβλίου προσθέτοντας μία
εισαγωγή στην οποία «αναδυκνείει αυτό που διαφοροποιεί τον ευρωπαϊκό πολιτισμό
από τους λοιπούς πολιτισμούς[2]»προκειμένου
να αποδείξει την χωροθέτηση του φαινομένου στην Δυτική Ευρώπη και όχι σε άλλη
περιοχή της γης. Επίσης προσθέτει διευκρινιστικές σημειώσεις για
διάφορους όρους και έννοιες των άρθρων. Γεννιέται έτσι «Η Προτεσταντική
Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού» (ΠΗ), έργο το
οποίο θεωρείται από τα σημαντικότερα κοινωνιολογικά κείμενα μέχρι σήμερα.
Ο τρόπος με τον οποίο
η ιδεολογία εντάσσεται στο ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο
Ο Weber όπως
αναφέρθηκε και στην εισαγωγή συγγράφοντας την ΠΗ επιθυμεί να κατανοήσει με
ποιο τρόπο οι «ιδέες» επέδρασαν στην ιστορικό-κοινωνική εξέλιξη[3]και συγκεκριμένα στη
μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Για αυτό το σκοπό, στην
εισαγωγή της ΠΗ σπεύδει να θέσει ως έναν από τους
βασικότερουςλόγους διαφοροποίησης της Δυτικής Ευρώπης από τον υπόλοιπο κόσμο,τηνκυριαρχία
της ορθής λογικής. Παρουσιάζει λοιπόν συνοπτικά τον τρόπο με
τον οποίοο ορθολογισμός αποτυπώθηκε στις διάφορες εκφάνσεις της
ανθρώπινης δραστηριότητας και πως διαφοροποιήθηκε ιστορικά η δυτική σκέψη σε
σχέση με τους άλλους πολιτισμούς. Ο ορθολογισμός είναι εμφανής σε δραστηριότητες όπωςοι τέχνες
(ζωγραφική, αρχιτεκτονική, γλυπτική, μουσική), η εκπαίδευση, η κρατική
οργάνωση μέσω της ειδικευμένης υπαλληλίας.
Κομβικό σημείο για
την επικράτηση του ορθολογισμού αποτελεί η ανάπτυξη της
επιστήμης. «Έλλογη, συστηματική και εξειδικευμένη επιδίωξη της επιστήμης με
ασκημένο και ειδικευμένο προσωπικό υπήρξε μόνο στην Δύση[4]» και το πλαίσιο
λειτουργίας αυτής (λογική, πειραματισμός, υπολογισμός, κατηγοριοποίηση)
επιδρούν στον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας και της κοινωνίας. Το έλλογο
στοιχείο εντάσσεται με κυρίαρχο τρόπο στην καθημερινή σκέψη των ανθρώπων, οι
πρακτικές των επιστήμων εφαρμόζονται στις κοινωνικές δραστηριότητες,
η οικονομία οργανώνεται στη βάση των τεχνικών γνώσεων. Ο τρόπος του
«οικονομείν» συστηματοποιείται και το κεφάλαιο γίνεται το δομικό στοιχείο του
συστήματος, που από αυτό (capital=κεφάλαιο) λαμβάνει και το όνομα του,
καπιταλιστικό σύστημα.
Στο σημείο αυτό και
πριν αναζητηθεί η εκλεκτική συγγένεια[5] του κόσμου των
ιδεών με το καπιταλιστικό σύστημα, ο Weber σπεύδει να ορίσει τι
είναι ο καπιταλισμός. Για να το επιτύχει αυτό δημιουργεί τον ιδεότυπο[6] του καπιταλιστή.
Σύμφωνα με τον
ιδεότυπο αυτό ο καπιταλιστής δεν είναι ένας τυχοδιώκτης – κερδοσκόπος που επιδιώκει την αποθησαύριση χρήματος
ή τη βουλιμική απόκτηση αγαθών (δομικό στοιχείο της σύγχρονης
καταναλωτικής μανίας). Αντίθετα ενώ η προσδοκία απόκτησης χρήματος έχει
κεντρική σημασία για τον καπιταλισμό καθώς θέτει το όλο σύστημα σε λειτουργία[7] ωστόσο αυτό
επιδιώκεται με ορθολογικό και δομημένο τρόπο στα πλαίσια της
οργανωμένης δραστηριότητας που ονομάζεται επιχείρηση. Επίσης συστατικά
στοιχεία του ιδεότυπου του καπιταλιστή αποτελούν ο ειρηνικός τρόπος απόκτησης
χρήματος, η χρήση του κεφαλαιακού υπολογισμού για την απόκτησης κέρδους, η
οργάνωση με ορθολογικό τρόπο της (τυπικά) ελεύθερηςεργασίας, η ορθή και
αποδοτική χρησιμοποίηση μέσων και αγαθών που προσφέρουν τα τεχνικά –
τεχνολογικά επιτεύγματα της επιστήμης.
Ωστόσο για να
επιτευχθεί η παραπάνω διάσταση ο Weber τονίζει τη σημασία του«νομικού
χωρισμού της επιχειρησιακής από την ατομική ιδιοκτησία[8]», δεδομένου ότι
διασφάλισε τη νομική ανεξαρτησία της (επιχείρησης) από το άτομο, τη δυνατότητα
ανάπτυξης της με ορθολογικό τρόπο και παράλληλα τη νομιμοποίηση της ελεύθερης εργασίας.
Ο παραπάνω διαχωρισμός
της επιχείρησης από τον οίκο και η ανάπτυξη τηςελεύθερης εργασίας έγινε σαφής
με την ανάπτυξη των πόλεων στις οποίες οριοθετήθηκε σε μεγάλο βαθμό η
εμπορική, βιοτεχνική και βιομηχανική δραστηριότητα. Η πόλη έγινε ο φορέας
του καπιταλισμού στην οποία αναπτύχθηκαν οι αγορές, οι συντεχνίες και οι
εμπορικού χαρακτήρα συσσωματώσεις[9]. Στα πλαίσια της
ανάπτυξης της πόλης η ιδέα της κοινοτικής διαβίωσης που επικρατούσε
στηνφεουδαρχική αγροτική ύπαιθρο παύει να υπάρχει και αντικαθίσταται από
την ιδέα της εταιρικής κοινωνίας η οποία συγκροτείται στη βάση της σύμβασης
ανάμεσα στα μέλη της[10] και η οποία
προχωρά στην διαδικασία της απομάγευσης[11], της απομάκρυνσης
από τις παραδοσιακές αξίες (την παραδοσιοκρατία) και στην υιοθέτηση πιο
ορθολογικών συμπεριφορών. Η συμπεριφορά των μελών της κοινωνίας που παλαιότερα δεσμευόντουσαν
από τις δοξασίες και στηριζόταν σε μία συναισθηματική παραδοσιοκρατία, πλέον
αντικαθίστανται από έναν ορθολογικό τρόπο σκέψης που αποτυπώνεται σε ένα νομικό
σύστημα[12] το οποίο την
ρυθμίζει(την συμπεριφορά) με ένα σύνολο κανόνων.
Το νομικό σύστημα κατά
συνέπεια αποτελεί και ρυθμιστικό παράγοντα για την λειτουργία
μίας καπιταλιστικής επιχείρησης καθώς διασφαλίζει ένα σταθερό πλέγμα
σχέσεων, προστατεύει την κατοχή και την διάθεση των αγαθών, κατοχυρώνει
τις εμπορικές συμβάσεις με τρόπο απρόσωπο, αυξάνει το στοιχείο του υπολογισμού
και της προβλεψιμότητας.
Παράλληλα το νομικό
σύστημα υποστηρίζεται από μία διοικητική γραφειοκρατίαβασικό στοιχείο της δομής
του κράτους. Η ορθολογικά οργανωμένη γραφειοκρατική δομή ενισχύει ένα νομικό
σύστημα που αποσκοπεί στην ομαλή λειτουργία ενός ευνοϊκού για την
οικονομική δράση κοινωνικού πλαισίου.
Ο Weber θεωρεί
ότι η ανάπτυξη και εξέλιξη της γραφειοκρατίας ακολουθεί παράλληλη πορεία με την
ανέλιξη του καπιταλισμού[13]. Η ιδέα μίας
συστηματικής και ιεραρχικά δομημένης απρόσωπης διοικητικής οργάνωσης ευνόησε την
δυνατότητα ορθής διακυβέρνησης η οποία με την σειρά της εξασφάλισε
ένα πλαίσιοομαλής ανάπτυξης της καπιταλιστικής δραστηριότητας.
Η γραφειοκρατία
αποτελεί μία έννοια που ενδιέφερε εξαιρετικά τον Weber ο οποίος και
δημιούργησε έναν ιδεότυπο προκειμένου να την μελετήσει. Συστατικά στοιχεία της
γραφειοκρατικής οργάνωσης όπως η ιεραρχία των θέσεων εργασίας, ο εξιδικευμένος
καταμερισμός εργασίας, τα απρόσωπα γραφειοκρατικά καθήκοντα, ο διαχωρισμός
εργασίας και οικίας, η αντίληψη του καθήκοντος, έδειξαν ότι η
γραφειοκρατία αποτελεί την επιτομή της ορθολογικής οργάνωσης.
Εκτός από την
οργανωμένη γραφειοκρατία, το νομικό σύστημα και τη διαμόρφωση των κρατικών
δομών, ο Weber αναγνωρίζει έναν επιπλέον σημαντικό παράγοντα που
επέδρασε στην καπιταλιστική ανάπτυξη, και σε αυτόν αναπτύσσει την
επιχειρηματολογία του σε μεγάλο βαθμό στην ΠΗ, τον προτεσταντισμό.
Ο Weber αποτυπώνει
την εκλεκτική συγγένεια που αναπτύχθηκε ανάμεσα στην διδασκαλία
ορισμένων μορφών της προτεσταντικής εκκλησίας και στα συμφέροντα τα οποία
εκφράζει η πρακτική ηθική και νοοτροπία του καπιταλισμού[14], δημιουργώντας τον
ιδεότυπο του προτεστάντη.
Με αυτό το ιδεατό
πρότυπο ο Weber ενδιαφέρεται να μελετήσει το «βαθμό στον
οποίο οι θρησκευτικές επιδράσεις συντέλεσαν στην ποιοτική διαμόρφωση και
στην ποσοτική εξάπλωση του ‘πνεύματος’ αυτού πάνω στον κόσμο[15]». Θέλει να
συσχετίσει την ιδεολογία της προτεσταντικής μεταρρύθμισης των αρχών
του 16ουαιώνα με την ιστορική εξέλιξη του καπιταλισμού από τα μέσα του 18ου αιώνα
και μετά.
Σκοπός του Weber είναι
να δείξει κατά πόσο οι θρησκευτικές ιδέες που πρέσβευε ο προτεσταντισμός
επηρέασαν την οικονομική δραστηριότητα των πολιτών. Αν και δε θεωρεί
ότι η προτεσταντική πίστη προηγείται της καπιταλιστικής δραστηριότητας,θεωρεί
ότι η προτεσταντική ηθική και ιδιαίτερα αυτή που αναπτύχθηκε από την διδασκαλία
του Γάλλου John Calvin (1509-1564) ωθούσε σε μια αποδοχή
τηςσώρευσης κεφαλαίου ως δείγμα ευζωίας στη γη με αντίκρισμα ευνοϊκό στην
μεταθανάτια αντίληψη.
Σε αντίθεση με την καθολική εκκλησία που
ήταν πιο ανεκτική στην ιδιωτική ζωή των πιστών της, οι προτεστάντες και κατά κύριο
λόγο οι καλβινιστές ήταν πολύ αυστηροίκαι ρύθμιζαν με αυστηρό τρόπο και
εξαιρετικά επαχθή τρόπο τη συμπεριφορά των πιστών τόσο στην ιδιωτική όσο
και στην δημόσια σφαίρα[16].
Ωστόσο εκεί που
η καθολική εκκλησία ήταν πολύ αυστηρή ήταν στην απόκτηση χρημάτων ως αυτοσκοπό και
τον δανεισμό χρημάτων με τόκο, τον οποίο θεωρούσε τοκογλυφία,
γεγονός που επιδρούσε αρνητικά στις εμπορικές συναλλαγές. Για την προτεσταντική
εκκλησία, η καλβινική διδασκαλία του προκαθορισμού και του
ενδοκόσμιου ασκητισμού ωθούσε τους προτεστάντες στην αναζήτηση της
οικονομικής επιτυχίας μέσω της εργασίας ως επίγειες ενδείξεις της θεϊκής
εύνοιας και της μελλοντικής σωτηρίας. Ταυτόχρονα, η πουριτανική[17] αυστηρότητα
απαγόρευε στον επιχειρηματία να απολαμβάνει τα κέρδη του ξοδεύοντας τα
σε πολυτελείς καταναλώσεις ή κερδοσκοπικές συσσωρεύσεις. Ωστόσο τα κέρδη
από την εργασία ή την επιχειρηματική δραστηριότητα από την στιγμή που
δεν καταναλώνονται ή δεν σωρεύονται ως χρήμα έπρεπε να
επενδυθούν, όπως καιγινόταν. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού αποτέλεσε το
μη αναμενόμενο αποτέλεσμα της προτεσταντικής ηθικής
Η εργασία κατά
συνέπεια ως μορφή κοινωνικής δράσης στην προτεσταντική ηθικήαπομακρύνθηκε
από την έννοια της συνειδητής δραστηριότητας με βάση το
συναίσθημα, περνάει μέσα από την καλβινική διδασκαλία ως μία ορθολογική πράξη
ως προς την αξία για να καταλήξει με τρόπο παράδοξο ως ένας αυτοσκοπός,
δηλ. μία ορθολογική και συνειδητή πράξη ως προς τον σκοπό.
Για τους προτεστάντες
η άσκηση του επαγγέλματος τους είναι ένα ηθικό χρέος και
καθήκον σύμφωνα με την επιταγή της Βίβλου και η εργασία είναι
το μέσο για την εκπλήρωση αυτού του χρέους. Διαφέρει από την παραδοσιοκρατία δηλαδή
την αντίληψη ότι εργαζόμαστε προκειμένου να είμαστε σε θέση να
καλύψουμε τις παραδοσιακές ανάγκες (ανάγκες επιβίωσης) που είναι
πιθανόν να έχουμε, τις ανάγκες που προσδιορίζονται από την παράδοση τις
κληρονομημένες από το παρελθόν ισχύουσες πρακτικές και συνήθειες.
Στην παραδοσιοκρατία
ακόμα και αν αποκτούσε χρήματα ο επιχειρηματίας ένιωθε την ηθική ανάγκη να τα
καταθέσει σε θρησκευτικά ιδρύματα εν ήδη φιλανθρωπίας, σε αντίθεση με τον
προτεστάντη που θεωρεί ότι εκπληρώνει την θρησκευτική πράξηπράττοντας ηθική συμπεριφορά μέσω
της επιδίωξης κέρδους και της δέσμευσης στο επάγγελμα. Ωστόσο από τη φανατική επιδίωξη
του υλικού οφέλους αναδεικνύεταιένα στοιχείο ηθικού χρέους. Οπότε η σώρευση χρήματος
και κεφαλαίου και η ακατάπαυστη εργασία θεωρούνται αρετές. Το
πνεύμα του καπιταλισμού όπως το διατυπώνει ο Weber για να περιγράψει
την στάση εκείνη «που επιδιώκει κατ’ επάγγελμα συστηματικά και έλλογα νόμιμο
κέρδος[18]» διαφέρει από
τον κερδοσκοπικό καπιταλισμό, ο οποίος στερείται του ηθικού στοιχείου.
Συμπεράσματα
Συγγράφωντας την ΠΗ ο Weber επεδίωξε
να συμβάλει στην κατανοήση της διαδικασίας κατά την οποία ο κόσμος των ιδεών επέδρασε στη
διαμόρφωση της ιστορικο-κοινωνικής εξέλιξης και του καπιταλιστικού φαινομένου.
Σε αντίθεση με τη μονοπαραγοντική
ερμηνεία του καπιταλιστικού φαινομένου που δίνει μέσα από την συγγραφική του
δραστηριότητα ο Marx, προσεγγίζοντας τον ως μία υλιστική και μόνο
διαδικασία, o Weber προσεγγίζει πολυπαραγοντικά το θέμα την
συσσώρευσης και επανεπένδυσης του πλούτου, δομώντας την επιχειρηματολογία του
γύρω από την εφαρμογή της προτεσταντικής ηθικής στην κοινωνία και την
οικονομία.
Οι παράγοντες αυτοί
«διαπλέκονται, διαντιδρούν και επενεργούν με τρόπο ιδιαζόντως σύνθετο αλλά και
μοναδικό[19]». Τον Weber τον
ενδιαφέρει αυτή η εκλεκτική συγγένεια παραγόντων των οποίων η συχνότητα
επέδρασε στην ανάπτυξη του καπιταλισμού και ο κυριότερος από τους
παράγοντες αυτούς είναι ο βαθμός κατά τον οποίο η προτεσταντική διδασκαλία
ώθησε στο φαινόμενο του καπιταλισμού. Διαμορφώνοντας τους ιδεότυπους του
καπιταλιστή και του προτεστάντη και χρησιμοποιώντας προσεγγιστικά
στατιστικά στοιχεία, ο Weberαποδυκνύει ότι οι περιοχές όπου το
προτεσταντικό στοιχείο ήταν ισχυρό αναπτύχθησαν οικονομικά.
Αυτό συνέβη διότι οι προτεστάντες προτιμούσαν
να συσσωρεύουν αντί να ξοδεύουνδιαμορφώνοντας «ένα καπιταλιστικό ήθος
μέσα από την καταδίκη των αποφάσεων και την εξύμνηση της εργατικότητας ως
προαπαιτούμενου για την εγκόσμια επιτυχία, που ήταν το μόνο επίγειο δείγμα για
το ποιοι ήταν οι εκλεκτοί του Θεού[20]».
Βιβλιογραφία
· Weber Max, Η
Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού,μτφρ. Κυπραίος
Μ.Γ., Εκδόσεις GUTENBERG, Αθήνα 2006.
· Κονιόρδος Σ, Η
θέση του Βέμπερ για την Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002.
Υποσημειώσεις
[1] Μολυβάς
Γ., «Εισαγωγή», στο Κονιόρδος Σ., Η θέση του Βέμπερ για
τηνΠροτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 11
[3] Weber M., Η
προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, μτφρ. Κυπραίος Μ.Γ.,
Εκδόσεις GUTENBERG, Αθήνα 2006, σελ. 79
[5] Εκλεκτική
συγγένεια: αποτελεί ως έννοια ένα από τα διανοητικά εργαλεία που όρισε ο Weber προκειμένου
να πράξει την ανάλυση του. Αφορά την σχέση μεταξύ δύο φαινόμενων τα
οποία πιθανόν αλλά όχι απαραίτητα μεταβάλλονται ταυτόχρονα. Υποδηλώνει μία
σύγκλιση, έναν συντονισμό ανάμεσα σε δύο κοινωνικά φαινόμενα. (Κονιόρδος,
σελ. 35)
[6] Ιδεότυπος:
αποτελεί ένα ευρετικό εργαλείο με σκοπό να διευκολύνει την
οικοδόμηση υποθέσεων μέσω της σύγκρισης την οποία προκαλεί. Είναι μία
διανοητική κατασκευή όπου ένα φαινόμενο μελετάται και αποδομείται στα
συστατικά του στοιχεία. Στην συνέχεια αυτά καθαρίζονται ώστε να
αναδειχθεί η ουσία τους και στο τέλος συντίθενται δομώντας μία μη ρεαλιστική
και εξιδανικευμένη μορφή του φαινομένου. Με την κατασκευή του, ο ιδεότυπος
αποτελεί ένα είδος μέτρου προκειμένου να συγκριθούν στο κατά πόσο απέχουν από
αυτό οι συναφείς εμπειρικές περιπτώσεις. (Κονιόρδος, σελ. 33)
[11] Απομάγευση
είναι η σταδιακή, αλλά ανεπιστρεπτί, υποχώρηση των κατακερματισμένων
μαγικοθρησκευτικών στοιχείων, τα οποία, καθώς κυριαρχούσαν στην σκέψη, ρύθμιζαν
την κοινωνική διαβίωση με βάση τις επιταγές και τις πρακτικές του παρελθόντος
(Κονιόρδος, σελ. 28)
[12] Το
νομικό σύστημα κατοχυρώνει μία απρόσωπη πρακτική με σκοπό να
θεμελιώσει την συστηματοποίηση και την κωδικοποίηση, οι οποίες
πραγματοποιούνται κατά τρόπο έλλογο, γραπτό και ρητό. (Κονιόρδος., σελ. 30)
[20] Μολυβάς
Γ., «Εισαγωγή», στο Κονιόρδος Σ., Η θέση του Βέμπερ για την
Προτεσταντική Ηθική της Εργασίας, Πάτρα 2002, σελ. 11.
Εγγραφή σε:
Σχόλια ανάρτησης (Atom)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου