Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Από την Ιστορία της Τεχνολογίας του Στ. Γ. Φραγκόπουλου, Δρ.Μηχ., Καθηγητή ΤΕΙ Αθήνας Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Στην οθωμανική αυτοκρατορία βρισκόταν το μορφωτικό επίπεδο του λαού, ανεξαρτήτως εθνικής και θρησκευτικής προελεύσεως, στο απόλυτο μηδέν, δεδομένου ότι η παιδεία δεν αποτελούσε στόχο των Οθωμανών, ούτε για τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς. Ειδικότερα για τις περιοχές με ελληνικούς πληθυσμούς περιγράφεται στην «Ελληνικήν Νομαρχίαν» (1806, βλέπε βιβλιογραφία) του Ανωνύμου του Έλληνος η κατάσταση μορφωτικής και πευματικής παρακμής ως εξής: «Αι επιστήμαι, όπου πρότερον ήνθιζον (=αναφέρεται στην Αρχαιότητα ), άρχισαν να μαρανθώσι, τα σχολεία εσφραγίσθησαν, οι διδάσκαλοι εμωράνθησαν και η αλήθεια με την φιλοσοφίαν (=θετικές επιστήμες) εξωρίσθησαν, άλλο βιβλίον δεν ευρίσκετο, ει μη τα πονήματα των ιερέων και οι ταλαίπωροι Έλληνες, αγκαλά και φιλελεύθεροι, εστερημένοι όμως από το φως της φιλοσοφίας, έγιναν σχεδόν δούλοι, μεμεθυσμένοι από την αμάθειαν και την δεισιδαιμονίαν».

Η Σχολή της Χίου, ιδρυθείσα το 1792, όπως είναι σήμερα. Από το 17ο αιώνα άρχισε σταδιακά να δίδεται εκπαίδευση σε ορθόδοξες εκκλησιαστικές σχολές, οι οποίες λειτουργούσαν με βάση τις υποχρεώσεις (και τα σχετικά προνόμια) που είχε αναλάβει το Πατριαρχείο έναντι των Οθωμανών. Στο τέλος του 18ου αιώνα είχαν πληθύνει αυτά τα σχολεία, ώστε όλες οι ευημερούσες πόλεις είχαν τουλάχιστον μία Σχολή (Γιάννενα, Αθήνα, Δημητσάνα, Χίος, Πάτμος, Αθωνιάς Σχολή, Μεσολόγγι, Σμύρνη, Κυδωνιές κ.ά.) Παράλληλα λειτουργούσαν και Σχολές στον ελληνόφωνο χώρο εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως η Ιόνιος Ακαδημία στα Επτάνησα και άλλες. Σ' αυτές τις σχολές δίδασκαν αρχικά δάσκαλοι-κληρικοί παραδοσιακής παιδείας, αλλά από το 18ο αιώνα έπαιρναν τη θέση τους όλο και συχνότερα νεωτεριστές, οι λεγόμενοι σήμερα «Δάσκαλοι του Γένους». Κατά κανόνα επρόκειτο για εκπαιδευτικούς, επίσης κληρικούς, που είχαν επηρεαστεί από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και τη ραγδαία ανάπτυξη των φυσικών επιστημών στη Δύση. Αυτοί οι ανανεωτές δάσκαλοι προσπάθησαν να μεταρρυθμίσουν την παιδεία και να βελτιώσουν τις παρεχόμενες γνώσεις, ξεφεύγοντας από τη διαδεδομένη στο λαό θρησκοληψία και διαδίδοντας ταυτόχρονα μηνύματα για απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων από τον οθωμανικό ζυγό. Τέτοια πρόσωπα ήταν οι Γεώργιος Σουγδουρής, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Ευγένιος Βούλγαρις, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Νικηφόρος Θεοτόκης κ.ά. Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται, κατά μερικές απόψεις μάλλον υπερβολικά, ως Νεοελληνικός Διαφωτισμός, στη διάρκεια του οποίου τέθηκαν οι βάσεις, αφενός για τη δημιουργία ενός υποτυπώδους εκπαιδευτικού συστήματος στον ελληνόφωνο χώρο, αφετέρου για τη διάδοση της ιδέας της εθνικής «παλιγγενεσίας»! Βέβαια, ενιαίο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος δεν είχε προϋπάρξει ποτέ στην Ιστορία, διάφορες θέσεις του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού μετατράπηκαν όμως σε ιδεολογήματα εθνικής κατανάλωσης για να αντιμετωπιστεί η «αυτοκρατορική αντίληψη» του εκκλησιαστικού μηχανισμού. Η ένσταση περί υπερβολής στο χαρακτηρισμό «Διαφωτισμός» σχετίζεται με το γεγονός ότι η ελληνική εκδοχή του είχε συχνά διαφορετικούς στόχους από εκείνους του ευρωπαϊκού, π.χ. την προσπάθεια Ελλήνων διαφωτιστών (οι περισσότεροι κληρικοί) να συγκεράσουν τις ιδέες της ελευθερίας, ισότητας και δημοκρατίας με τις ιουδαϊκές ιδεοληψίες και την πραγματικότητα της εκκλησιαστικής οπισθοδρομικότητας. Αυτή η αξιοποίηση ιστορικά κατοχυρωμένων ονομασιών για διαφορετικές δραστηριότητες και διεργασίες δεν είναι, φυσικά, μοναδική. Έχουν χαρακτηριστεί επίσης, για παλαιότερες εποχές, «Ουμανισμός» και «Αναγέννηση» δραστηριότητες που αφορούσαν στην αυξημένη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και όχι στην εισαγωγή και καθιέρωση νέων ιδεών ή στην παραγωγή πρωτότυπων καλλιτεχνικών αποτελεσμάτων. Οι πρώτες ιδέες του Διαφωτισμού είχαν αρχίσει να διαδίδονται στις βαλκανικές χώρες ήδη στις αρχές του 18ου αιώνα, αλλά στα γραπτά εμφανίζονται οι σχετικές ιδέες στο δεύτερο μισό αυτού του αιώνα. Ο Ευγένιος Βούλγαρις (1716-1806) αναφέρεται στα έργα του περί το τέλος της δεκαετίας του 1760 στον Βολτέρο (Francois Marie Arouet-Voltaire, 1694-1778). ΣτηΛογική του Βούλγαρι που γράφτηκε το έτος 1766 υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στο μεγάλο Γάλλο φιλόσοφο και ιστοριογράφο του Διαφωτισμού. Επίσης το 1766 μεταφράζει ο Βούλγαρις το έργο Μέμνων και το έτος 1768 το δοκίμιο του Βολτέρου Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολωνίας. Αυτό το δοκίμιο εκδόθηκε μάλιστα σε δίγλωσση, ελληνο-γαλλική μορφή και εμπλουτίστηκε με αναλυτικό κριτικό σχολιασμό και επεξηγήσεις του Βούλγαρι. Ο Βούλγαρις παίρνει μέρος με το Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας στον προβληματισμό σχετικά με τη θρησκευτική ανοχή που ήταν σημαντικό θέμα στις συζητήσεις της ευρωπαϊκής διανόησης εκείνης της εποχής. Ενώ όμως ο Βολτέρος αμφισβητούσε στα σχετικά έργα του κάθε δογματικό φανατισμό και αναδείκνυε την υπεροχή της φυσικής θρησκείας, ο Βούλγαρις προβάλλει στο «Σχεδίασμά» του την ελεύθερη θρησκευτική συνείδηση ως χριστιανικό προνόμιο και εισάγει στην ελληνική γλώσσα τον όρο ανεξιθρησκεία ('Αννα Ταμπάκη στο «Βολτέρος, Ο εμπνευστής μιας επανάστασης, τ.18, Ιαν. 2006» ένθετο οι «Οι πρωτοπόροι», βλέπε βιβλιογραφία). Στην Αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή (1748-1833) εκφράζονται αισθήματα ευγνωμοσύνης για τους φιλοσόφους του Διαφωτισμού, οι οποίοι θεωρούσαν την οθωμανική δεσποτεία στίγμα για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και έβλεπαν ευνοϊκά τη συγκρότηση ενός ελληνικού κράτους. Ο ίδιος ο Κοραής είναι από το 1788 στο Παρίσι αυτόπτης μάρτυρας της κατάργησης των προνομίων της καθολικής Εκκλησίας στη Γαλλία. Αυτή η κατάργηση κατατρομοκράτησε τον εκκλησιαστικό μηχανισμό στην Ανατολή, ο οποίος εξαρτούσε πλέον την επιβίωσή του από τη μακροημέρευση του οθωμανικού κράτους. Έτσι εξηγούνται η σφοδρή αντίδραση των ανώτερων κληρικών της ορθόδοξης Εκκλησίας και οι διώξεις κατά των οπαδών του Διαφωτισμού. Σε πατριαρχική εγκύκλιο του έτους 1793 περικλείεται στο όνομα του Βολτέρου, ο οποίος είχε ήδη πεθάνει και ταφεί τελικά στο Πάνθεον με μεγάλες τιμές, το σύνολο των «πονηρών και μισάνθρωπων δαιμόνων», των διαφωτιστών φιλοσόφων. Αυτή τη διαστροφή των εννοιών καταγράφει και ο Χριστόδουλος Παμπλέκης (1733-1793), ο οποίος στο δοκίμιό του «Περί Θεοκρατίας» (1793) υπερασπίζεται τις ιδέες του Διαφωτισμού, εκθειάζοντας τον Βολτέρο και τον Ρουσό και υπογραμμίζοντας ότι οι θρησκόληπτοι σκοταδιστές «ποτέ δεν αξιώθηκαν ούτε καν να διαβάσουν τα συγγράμματα των φιλοσόφων». Με την έναρξη του 19ου αιώνα, ένα πλήθος Ελλήνων λογίων αναφέρεται, με προεξάρχοντα τον Κοραή, με σεβασμό και θαυμασμό στους Ευρωπαίους φιλοσόφους (Φιλιππίδης, Βάμβας, Βαρδαλάχος, Οικονόμος, Γουλέλης κ.ά.) Στην «Ελληνική Νομαρχία» (βλέπε βιβλιογραφία) επαναφέρει ο Ανώνυμος Έλληνας το σκεπτικό του Βολτέρου για την παρακμή των Ελλήνων και τα αίτιά της ('Αννα Ταμπάκη, βλέπε βιβλιογραφία). Συνέπεια της ανανεωτικής δραστηριότητας αυτών και άλλων φωτισμένων δασκάλων αυτής της εποχής ήταν να προκαλείται η αντίδραση, όχι των Οθωμανών αλλά του ορθόδοξου εκκλησιαστικού μηχανισμού, ο οποίος έβλεπε να χάνει τον έλεγχο στον εκπαιδευτικό τομέα και τη δυνατότητα χειραγώγησης του πληθυσμού. Τους Οθωμανούς δεν τους ενδιέφεραν οι ιδέες και οι απόψεις των μη μωαμεθανών υποδούλων - φτάνει να πλήρωναν τον κεφαλικό φόρο (χαράτσι). Οι συνεργαζόμενοι σε πνεύμα συναλληλίας με τους Οθωμανούς ανώτεροι κληρικοί προσπαθούσαν όμως να ελέγξουν το είδος και το εύρος των γνώσεων, απαγορεύοντας τις διδασκαλίες του Κοπέρνικου, του Νεύτωνα και του Γαλιλαίου. Συνέπεια της ανανεωτικής δραστηριότητας αυτών και άλλων φωτισμένων δασκάλων αυτής της εποχής ήταν να προκαλείται η αντίδραση, όχι των Οθωμανών αλλά του ορθόδοξου εκκλησιαστικού μηχανισμού, ο οποίος έβλεπε να χάνει τον έλεγχο στον εκπαιδευτικό τομέα και τη δυνατότητα χειραγώγησης του πληθυσμού. Τους Οθωμανούς δεν τους ενδιέφεραν οι ιδέες και οι απόψεις των μη μωαμεθανών υποδούλων - φτάνει να πλήρωναν τον κεφαλικό φόρο (χαράτσι). Οι συνεργαζόμενοι σε πνεύμα συναλληλίας με τους Οθωμανούς ανώτεροι κληρικοί προσπαθούσαν όμως να ελέγξουν το είδος και το εύρος των γνώσεων, απαγορεύοντας τις διδασκαλίες του Κοπέρνικου, του Νεύτωνα και του Γαλιλαίου. Γράφει ο Νεόφυτος Βάμβας (1770-1855): «Είτε από αδιαφορία, είτε ως αρχή, η Υψηλή Πύλη (=Σουλτάνος) ποτέ δεν εναντιώθηκε στην αναγέννηση των γραμμάτων στην Ελλάδα. Οι πραγματικοί εχθροί σ' αυτήν την ευτυχισμένη αποκατάσταση βρίσκονται μέσα στους κόλπους μας. Κι αν οι προσπάθειές μας κατορθώσουν να δαμάσουν τις προκαταλήψεις ή την αδιαφορία αυτού τού πανίσχυρου κλήρου (=Πατριαρχείο) πού αποτελεί σήμερα το πρώτο σώμα τού ελληνικού έθνους, πολύ λίγα θα απομένουν να γίνουν από τους Τούρκους» (Ιστορία Ελλ. Έθνους). Ο Ελληνισμός που βρισκόταν κατά την ύστερη Αρχαιότητα στην πολιτισμική πρωτοπορία, είχε καταλήξει στο ύστατο σκαλοπάτι της αμάθειας, μετά από επιτυχείς προσπάθειες πολλών αιώνων των «πατέρων» και των διαφόρων «φωτισμένων» εκκλησιαστικών ηγετών, οι οποίοι συγκάλυπταν την καλλιέργεια και προώθηση ιδιοτελών και δωσιλογικών στόχων, με το αναμάσημα αρχαιοελληνικών κειμένων και το σχολιασμό φιλοσοφικών ιδεών του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα. Οι γνώσεις έπρεπε πλέον το 17ο και 18ο αιώνα να εισαχθούν από την «καταραμένη Δύση», όπως γίνεται σε μεγάλο βαθμό, ακόμα και για θέματα της Αρχαιότητας αλλά και του Βυζαντίου, μέχρι των ημερών μας. Οι φυσικές επιστήμες, γύρω στα 1780, διδάσκονταν στις παρίστριες ηγεμονίες όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και πειραματικά. Νέα μέθοδος που εισήχθη στην εκπαίδευση ήταν η «αλληλοδιδακτική», η οποία επέτρεπε τη συγκέντρωση μεγαλύτερου αριθμού μαθητών στον ίδιο διδακτικό χώρο, κάτω από την επίβλεψη ενός μόνο δασκάλου. Πρόκειται για τη «Λανγκαστεριανή» μέθοδο, που συστηματοποιήθηκε στην Αγγλία από τους A. Bell και J. Lancaster στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Ο κύριος εισηγητής της στον ελληνικό χώρο, Γεώργιος Κλεόβουλος (1785-1828) και οι υποστηρικτές της μεθόδου τόνιζαν τη δυνατότητα να εκπαιδευτούν περισσότερα παιδιά με λιγότερα μέσα, υπογραμμίζοντας το μαζικό της χαρακτήρα. Αλλά κι αυτές οι προσπάθειες που αφορούσαν την οργάνωση και όχι το περιεχόμενο της εκπαίδευσης συνάντησαν, όπως σε όλες τις ανάλογες περιπτώσεις, την αντίθεση του εκκλησιαστικού μηχανισμού, καθώς το πατριαρχείο απαγόρευσε την εφαρμογή της στα σχολεία της Κων/πολης. (Βουλή των Ελλήνων: Πολιτισμός & Παιδεία)

Σχεδόν όλοι οι ανώτεροι κληρικοί της προεπαναστατικής εποχής δυσφορούσαν που πήραν τα πράγματα τέτοια τροπή και άρχισε να χάνει ο εκκλησιαστικός μηχανισμός τον έλεγχο στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες, αφού προορισμός των σχολείων που δημιουργούσε ή στήριζε η Εκκλησία ήταν να παράγουν κληρικούς, με κάποια επάρκεια στην ανάγνωση, ίσως και στη γραφή (Ι. Συκουτρής:«Εμείς και οι Αρχαίοι», βλέπε βιβλιογραφία)! Οι εξελίξεις ήταν, βέβαια, τόσο ραγδαίες ώστε ανέτρεψαν κάθε δυνατότητα ελέγχου, ιδίως μακριά από την Κων/πολη και τις έδρες των επισκόπων. Το πατριαρχείο εξέδιδε αφορισμούς σε βάρος των ανανεωτών, συχνά καίγονταν δε τα βιβλία τους, επειδή προέβαλαν με αυτά τις ιδέες του Καρτέσιου, του Λοκ, του Λάιμπνιτς, του Βολταίρου και άλλων επιφανών εκπροσώπων του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Η λυσσαλέα αυτή αντίδραση στη διάδοση του Ορθολογισμού είχε και έχει εξήγηση: και οι τέσσερις ορθόδοξοι πατριάρχες διέθεταν έναντι αντίτιμου, ήδη από το 15ο αιώνα, συγχωροχάρτια (Φίλιππος Ηλιού: «Συγχωροχάρτια», Περιοδικό «Τα Ιστορικά», βλέπεβιβλιογραφία) και μαγικές «ιαματικές σκόνες» (Οι περιηγήσεις του Σουασέλ Γκουφιέ, ΙΣΤΟΡΙΚΑ της Ελευθεροτυπίας, βλέπε βιβλιογραφία). Η έλευση των ορθολογικών ιδεών θα μείωνε μέχρι μηδενισμού τέτοιες δυνατότητες πλουτισμού των μελών του εκκλησιαστικού μηχανισμού.Την ίδια περίπου εποχή περιγράφει επιφανής Ευρωπαίος περιηγητής τα μέλη του εκκλησιαστικού μηχανισμού στον ελληνόφωνο χώρο ως μία σπείρα που συμμετέχει σε εγκλήματα και πλουτίζει! Γράφει ο Choiseul Gouffier (1752-1817), φιλέλληνας περιηγητής και πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κων/πολη στο βιβλίο του «Voyage Pittoresque de la Grece»: «Όλη η Ελλάδα είναι γεμάτη από μοναχούς, από τους οποίους σχεδόν κανένας δεν γνωρίζει ανάγνωση ... Έχουν καθυποτάξει τη μωροπιστία των συμπολιτών τους και τους εξουσιάζουν όπως εκείνοι θέλουν, συχνά όντας συνένοχοι στα εγκλήματα του λαού, τα μοιράζονται μαζί του και επωφελούνται από τα κέρδη ... Δεν υπάρχουν πειρατές που να μην έχουν μαζί τους ένα καλόγερο ή ένα παπά, προκειμένου να τους συγχωρήσει τα κρίματά τους τη στιγμή που τα διαπράττουν.» (Οι περιηγήσεις του Σουασέλ Γκουφιέ, βλέπε βιβλιογραφία). Φυσικά, ουδέποτε ενοχλήθηκε ο εκκλησιαστικός μηχανισμός από αυτή την πρακτική πλουτισμού των αλφαβητισμένων πατριαρχών και των αναλφάβητων κληρικών και μοναχών του. Αργότερα, όταν δεν ήταν πια δυνατόν να συγκρατηθεί η διάδοση της παιδείας, επιβιβάστηκε και η Εκκλησία στο νέο όχημα του εθνικού κράτους και του πολιτισμού και άρχισε να διαδίδει φανταστικές ιστορίες περίΑγίας Λαύρας και περί κρυφών σχολείων - τα οποία σχολεία, αν και δεν προκύπτουν από ιστορικά στοιχεία, δεν είναι απίθανο να οργάνωναν σε ώρα ανάγκης κάποιοι μεμονωμένοι, φωτισμένοι κληρικοί.

Το 1798, έντεκα χρόνια μετά την έκρηξη της γαλλικής επανάστασης, όταν στην Πελοπόννησο είχε απογοητευτεί ο κόσμος με την κατάληξη των «Ορλωφικών» και τοποθετούσαν στο εικονοστάσι απεικονίσεις του Ναπολέοντα, μαζί με εικόνες των αγίων, κυκλοφόρησε από το πατριαρχείο Ιεροσολύμων ποιμαντική εγκύκλιος του πατριάρχη ‘Ανθιμου με τίτλο «Πατρική διδασκαλία για τους πιστούς και εκλεκτούς ορθοδόξους χριστιανούς», στην οποία παρέχονταν στους υποδουλωμένους Έλληνες εκκλησιαστικές οδηγίες για οπισθοχώρηση στο Μεσαίωνα: «Αδελφοί... κλείσατε τα αυτία σας και μη δώσετε καμμίαν ακρόασιν εις ταύτας νεοφανείς ελπίδας της ελευθερίας... που είναι εναντίαι εις τα ρητά της θείας γραφής και των αγίων αποστόλων, οπού μας προστάζουν να υποτασσόμεθα εις τας υπερεχούσας αρχάς, όχι μόνον εις τα επιεικείς αλλά και τας σκολιάς, δια να έχωμεν θλίψιν εις αυτόν τον κόσμον και να παραστήσωμεν καθαράς τω Χριστώ τας αισθήσεις ημών... Παντού το φαντασιώδες αυτό της ελευθερίας σύστημα του πονηρού επροξένησε πτωχείαν, φόνους, ζημίας, αρπαγάς, ασέβειαν τελείαν και ανωφελή μεταμέλειαν … Φυλάξατε στερεάν την πατροπαράδοτόν σας πίστιν και, ως οπαδοί του Χριστού, απαρασάλευτον την υποταγήν εις την πολιτικήν διοίκησιν» - εννοεί φυσικά υποταγή στην οθωμανική διοίκηση, με στόχο την μακροημέρευσή της. Τον συγκεκριμένο 'Ανθιμο, ο οποίος ήταν δραστήριος πωλητής συγχωροχαρτιών, ονόμαζε ο Αδαμάντιος Κοραής: «'Ασπονδο εχθρό των Γραικών, φίλο πιστό των Oθωμανών» Η μοίρα των πρωτοπόρων του ελληνικού διαφωτισμού δείχνει την αντιμετώπιση που είχαν από την «εθναρχούσα εκκλησία» (Ν. Δήμου: Διακόσια πενήντα χρόνια αναμονή - μία εξομολόγηση ): ο Μεθόδιος Ανθρακίτης (1650/60-1736), ο πρύτανης των Ελλήνων διαφωτιστών, καταδικάστηκε το 1721 για τις φιλοσοφικές απόψεις του από το πατριαρχείο και υποχρεώθηκε το έτος 1725 σε δημόσια καύση των χειρογράφων του,  ο Ευγένιος Βούλγαρις (1716-1806) αυτοεξορίστηκε στη Ρωσία, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1725/1730- ~1800) εδιώχθη, ο Χριστόδουλος Παμπλέκης (1733-1793) αφορίζεται το 1793 μετα την έκδοση του έργου του «Περί Φιλοσόφου, Φιλοσοφίας, Φυσικών». ο Δημήτριος Καταρτζής (1730-1807) αναγκάζεται να απαρνηθεί τη δημοτική γλώσσα, ο Ρήγας Φεραίος (1757-1798) εισέπραξε το επίσημο πατριαρχικό ανάθεμα και ο Βενιαμήν Λέσβιος (1759/62-1824) καταδικάστηκε το 1803 από το Οικουμενικό Πατριαρχείο να ανακαλέσει τις «κακοδοξίες» του ότι η Γη κινείται και ότι υπάρχει ζωή και σε άλλους πλανήτες. ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) δέχεται ακόμα και σήμερα υβριστικές επιθέσεις από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό. Βέβαια, ούτε οι ξένοι νεωτεριστές γλίτωναν από τη μανία του ελληνικού εκκλησιαστικού μηχανισμού! Για παράδειγμα, το έτος 1776 «καταδικάστηκε» και «αναθεματίστηκε» πανηγυρικά από τον πατριάρχη Κων/πόλεως, Σοφρώνιο Β', ο Βολταίρος και το ίδιο επαναλήφθηκε το έτος 1793 από τον πατριάρχη Νεόφυτο Ζ', δεκαπέντε χρόνια μετά το θάνατο του μεγάλου διανοητή!Το έτος 1819 εξέδωσε το οικουμενικό πατριαρχείο «πατριαρχική εγκύκλιο» για την ανάσχεση της διάδοσης των φυσικομαθηματικών επιστημών με τίτλο «Περί της σημερινής κατάστασης των κοινών τους γένους μας ελληνομουσείων (=σχολείων)» και συνεκάλεσε πατριαρχική σύνοδο στην Πόλη με στόχο «Την καθαίρεσιν των φιλοσοφικών (=φυσικομαθηματικών) μαθημάτων». Η σύνοδος συνήλθε τον Μάρτιο του έτους 1821, μόλις λίγες ημέρες πριν από την έκρηξη της επαναστάσεως στις 23 Μαρτίου στην Καλαμάτα και στην οποία σύνοδο εξεδόθη ένα κατάπτυστο κείμενο κατά των Μαθηματικών, της Φυσικής και των επιστημών γενικότερα, το οποίο μόνο ένας οπισθοδρομικός και ιδιοτελής εκκλησιαστικός μηχανισμός θα μπορούσε να έχει εκδόσει: «...τίς ωφέλεια προσκολλώμενοι οι νέοι εις τα παραδόσεις αυτάς να μανθάνωσιν αριθμούς και αλγέβρας και κύβους και κυβοκύβους και τρίγωνα και τριγωνοτετράγωνα και λογαρίθμους και συμβολικούς λογισμούς και τας προβαλλομένας ελλείψεις και άτομα και κενά και δίνας και δυνάμεις και έλξεις και βαρύτητας, του φωτός ιδιότητας και βόρεια σέλα και θετινά τινά και ακουστικά και μύρια τοιαύτα και άλλα τερατώδη, ώστε να μετρώσι την άμμον της θαλάσσης και τας σταγόνας του υετού και να κινώσιν την γην, εάν αυτοίς δοθή πη στώσι κατά το του Αρχιμήδους, έπειτα εις τας ομιλίας των βάρβαροι, εις τας γραφάς των σόλοικοι, εις τας θρησκείας των ανίδεοι, εις τα ήθη παράφοροι και διεφθαρμένοι, εις τα πολιτεύματα επιβλαβείς και άσημοι πατριώται και ανάξιοι της προγονικής κλήσεως....» (Στέλιος Λαμνής: Οι μαθηματικές επιστήμες στην περίοδο της τουρκοκρατίας, βλέπε Βιβλιογραφία). Αν και περιττεύει κάθε σχολιασμός, θα έπρεπε να υπογραμμιστεί ότι με την φράση επιβλαβείς εις τα πολιτεύματα εννοούν οι πατριάρχες την οθωμανική διοίκηση, η οποία φαίνεται ότι είχε αρχίσει να ενοχλείται από τις δραστηριότητες των διαφωτιστών-εκπαιδευτικών. Ακόμα και σήμερα στηρίζουν απολογητές της σκοταδιστικής πρακτικής του εκκλησιαστικού μηχανισμού με επιχειρήματα που δείχνουν την αγωνία των παραγόντων του: «Μετά την γαλλικήν όμως επανάστασιν δεν επρόκειτο, αυτοί οι οποίοι μετέβαινον δια σπουδάς εις το εξωτερικόν, να υποστούν την διείσδυσιν, ας είπωμεν, του Παπισμού. Αυτό θα ήτο έλασσον κακόν. Επρόκειτο να ενστερνισθούν, ενδεχομένως, τας περί αθεΐας αρχάς των διαφωτιστών και της γαλλικής επαναστάσεως. Αυτό η Εκκλησία δεν θα μπορούσε να το ανεχθή.» και:Αιτία των διώξεων ήταν «η επιμονή των να διδάσκουν τας φυσικάς επιστήμας, τα Μαθηματικά, την Φυσικήν, που κατά κάποιον τρόπον ακόμη και σήμερα -όχι πάντα βεβαίως- η μύησις εις τας επιστήμας αυτάς έχει ως αποτέλεσμα την αθεΐαν.» (Γ. Θ. Γιαννόπουλος: Διαφωτισμός-Κλασικισμός, Οι εγχώριες αντιφάσεις) Ακριβώς αυτή τη λογική που διατυπώνει ο Γ.Θ. Γιαννόπουλος εκφράζει και το ονομαζόμενο «Πηδάλιο», το βιβλίο που περιέχει όλους τους έγκυρους Κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Γράφει στην εισαγωγή της επανέκδοσης του έτους 1864 ο αρχιμ. Ειρηναίος Δεληδήμος: «Εάν επραγματοποιούντο πλήρως τα όνειρα των οπαδών του Διαφωτισμού, οι Ορθόδοξοι λαοί θα εξήρχοντο εκ της θλιβεράς των αμαθείας, θα εισήρχοντο εις τον φωτεινόν δρόμον της προόδου, θα ηγάπων τας επιστήμας και την δύναμιν του ορθού λόγου, θα προέκοπτον κοινωνικώς και οικονομικώς, συγχρόνως όμως θα απεκόπτοντο από τας ρίζας των και αντί της Ορθοδόξου πνευματικότητος, πηγαζούσης εκ της ταπεινώσεως του ανθρώπου ενώπιον της αγάπης του Θεού, θα επεκράτει και εις αυτούς η αλαζονική αυτοπεποίθησις της ανθρωπίνης διανοίας». Με αυτό το σκεπτικό απερρίφθησαν λοιπόν και τότε η πρόοδος, οι επιστήμες, ο ορθός λόγος, η κοινωνική και οικονομική προκοπή και επελέγη η «θλιβερά αμάθεια» και η συνεργασία με τους Οθωμανούς για να μην χάσει ο εκκλησιαστικός μηχανισμός τον έλεγχο του ποιμνίου και την χωρίς κόπους είσπραξη εσόδων. Οι συνεχιστές των πρωτοπόρων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αυτοί που με τον αγώνα τους διαφύλαξαν τον Ελληνισμό από τον κίνδυνο να βρίσκεται σήμερα στο πνευματικό επίπεδο των θρησκόληπτων ισλαμιστών, είχαν στο επίσημο ελληνικό κράτος και πάλι υπό την καθοδήγηση του εκκλησιαστικού μηχανισμού, την τύχη του διωκόμενου: Ο Θεόφιλος Καΐρης (1874-1853), θεολόγος, ιερωμένος και φιλόσοφος, υπέστη διώξεις από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό και τα πολιτικά δικαστήρια, επειδή διαμόρφωσε το θρησκευτικό σύστημα της θεοσέβειας. Καταδικάστηκε σε φυλάκιση και πέθανε στην εξορία. Ο Εμμανουήλ Ροΐδης (1836-1904), λογοτέχνης, κριτικός και δημοσιογράφος, έγραψε αφηγηματικά έργα με δηκτικά σχόλια για τον εκκλησιαστικό μηχανισμό, με αποτέλεσμα να αφοριστεί για εκφοβισμό και παραδειγματισμό! Παρομοίως αφορίστηκε αλλά και φυλακίστηκε ο Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1902), σατιρικός ποιητής και πεζογράφος, ο οποίος έγραψε χλευαστικά σχόλια για τη ζωή και τα μυθεύματα που διέδιδαν (και διαδίδουν) οι κληρικοί! πηγή