Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός

Από την Ιστορία της Τεχνολογίας του Στ. Γ. Φραγκόπουλου, Δρ.Μηχ., Καθηγητή ΤΕΙ Αθήνας Αν πρέπει να δώσουμε ένα ορισμό για το Διαφωτισμό, μπορούμε να πούμε απολογιστικά ότι πρόκειται για την ιδεολογική, πνευματική και πολιτιστική κίνηση που επέβαλε τον ορθολογισμό και τις νέες μεθόδους στην επιστήμη. Στόχος του διαφωτιστικού κινήματος ήταν η απελευθέρωση του νου από τη νηπιακή εξάρτησή του, η απαλλαγή από τις δεισιδαιμονίες και κάθε μορφής προλήψεις, από τη μισαλλοδοξία των εκκλησιαστικών ιερατείων, την εξουσία των ευγενών και το θρησκευτικό σκοταδισμό, που παρεμπόδιζαν τη γνώση και την ελευθερία (Π. Γέμτος). Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κινήματα στην ιστορία του ευρωπαϊκού και παγκόσμιου πολιτισμού που διαμορφώθηκε κυρίως το 18ο αιώνα στη Γαλλία, την Αγγλία, τη Σκωτία και τη Γερμανία, αλλά είχε σημαντική επιρροή και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Ισπανία, Ιταλία, Ρωσία, Ελλάδα), καθώς και στις τότε πρωτοεμφανιζόμενες Η.Π.Α. Η πρόοδος της επιστήμης και ιδιαίτερα της φυσικής και των μαθηματικών κατά το 17ο αιώνα έδωσε το έναυσμα για την ανατροπή αντιλήψεων και μεθόδων στον πολιτικό και κοινωνικό χώρο, η οποία ανατροπή με τη σειρά της υποβοήθησε παραπέρα την εξέλιξη των επιστημών κ.ο.κ. Αυτή η αμοιβαία κλιμάκωση μεταξύ επιστημονικών και κοινωνικών μεταβολών ήταν στην αρχή του 18ου απλώς ραγδαία, αλλά προς το τέλος τού ίδιου αιώνα έγινε εκρηκτική. Η αμφισβήτηση των «δεδομένων» απόψεων του παρελθόντος εξελίσσεται σταδιακά σε εξοστρακισμό τους και η αντιπαλότητα προς τους φορείς αυτών των ιδεών, το ιερατείο των εκκλησιών και τις κάστες των ευγενών, μετατρέπεται σε σύγκρουση και επανάσταση. Από τον προσεκτικό, αν και αιχμηρότατο λόγο του Καρτέσιου περνάμε στον πολεμικό λόγο του Francois Marie Arouet ή Voltaire (Βολτέρος, 1694-1778), όπως αυτός έγινε παγκόσμια γνωστός από ένα φιλολογικό ψευδώνυμο. Για να είσαι νεοτερικός, έλεγε ο μεγάλος αυτός διανοητής, πρέπει «να αποκοπείς από τις παρηγοριές της θρησκείας και να γίνεις το παιδί της επιστήμης». Θεολογούντες επιστήμονες, όπως ο Νεύτωνας και ο Λάιμπνιτς, θα εύρισκαν δύσκολα θέση στη νέα εποχή, αν δεν διάλεγαν στρατόπεδο. Πολλοί από τους διανοητές του Διαφωτισμού, οι λεγόμενοι Φιλόσοφοι, ήταν επιστήμονες: ο Locke , ο Hartley και ο La Mettrie  ήταν γιατροί, ο Price και ο Condorcet ήταν Μαθηματικοί, ο Franklin και ο Buffon ήταν διάσημοι φυσιοδίφες. Οι άνθρωποι δεν έπρεπε να αξιολογούνται πλέον, όπως κατά το Μεσαίωνα, με ηθικούς όρους, αμαρτίας ή αρετής, παρά μόνο με όρους ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ισότητα όλων των ανθρώπων ήταν ένα υψηλό ιδεώδες, ισάξιο με την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Στο όνομα αυτής της ισότητας έπρεπε κάθε άνθρωπος να έχει πρόσβαση στις διαθέσιμες γνώσεις της εποχής. Μεταξύ 1760 και 1780 συνέγραψαν οι Ντιντερό και Ντ' Αλαμπέρ την περίφημη Εγκυκλοπαίδεια (Encyclopedie), στην οποία περιλαμβάνονταν πληροφορίες για όλες τις επιστήμες και τις τέχνες, για όλα τα χειρονακτικά επαγγέλματα και τους τομείς της οικονομίας. Στο πνεύμα του Διαφωτισμού είχαν προσαρμοστεί και οι αντιλήψεις για το κράτος. Ο Μοντεσκιέ (Charles-Louis de Secondat Montesquieu Baron de la Brede, 1689-1755) περιέγραφε στο βιβλίο του «De L' Esprit des Lois» (1748), ότι η εξουσία πρέπει σε ένα σύγχρονο κράτος να χωριστεί σε τρεις (3) ανεξάρτητους τομείς: νομοθετικό, εκτελεστικό και δικαστικό. Αυτές οι απόψεις ήταν για μία απολυταρχική εξουσία, όπως η γαλλική, σε ένα επίσης απολυταρχικό ευρωπαϊκό περιβάλλον, επαναστατικές. Ο Διαφωτισμός εκφραζόταν επίσης με το έργο του Ρουσώ (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778), ο οποίος προδιέγραφε στο βιβλίο του «Du Contract Social» (1762) ίδια δικαιώματα για όλους τους πολίτες, δημοκρατική διακυβέρνηση για τη χώρα και κοινωνικό έλεγχο. «Οι άνθρωποι γεννώνται καλοί από τη φύση τους και διαφθείρονται από την κρατούσα εκκλησία, την κακή παιδεία και τις κρατούσες οικονομικές συνθήκες. Ο μόνος δρόμος για να βελτιωθούν είναι να αφεθούν ελεύθεροι». Επειδή καταδικάστηκαν τα γραπτά του από τον επίσκοπο του Παρισιού και κινδύνευε να φυλακιστεί, εγκατέλειψε ο Ρουσώ το Παρίσι και εγκαταστάθηκε για αρκετά χρόνια στο εξωτερικό, από το 1762 στην Ελβετία και κατά τα έτη 1767-1770 στην Αγγλία. Με το Διαφωτισμό προβλήθηκαν τα προτερήματα της «τάξης των ανθρώπων», της Δημοκρατίας, που στηρίζεται στην αμοιβαία αποδοχή και στη συναίνεση, έναντι της «τάξης του θεού» που είναι στην πραγματικότητα η μεσαιωνική τάξη της ολιγαρχίας, κοσμικής και εκκλησιαστικής. Με τη γαλλική επανάσταση και μέσα από πολλαπλές παλινδρομήσεις, εμπεδώνεται σταδιακά η τάξη της Δημοκρατίας, στην οποία προσεχώρησαν, υπό την πίεση των εξελίξεων, ακόμα και οι οπισθοδρομικές δυνάμεις της κοινωνίας.

Η «Τρίτη τάξη» (ο λαός) βρίσκεται αλυσοδεμένη στα τέσσερα και επάνω της ιππεύουν ευγενείς, κληρικοί και ο Λουδοβίκος XVI (σκίτσο της εποχής) Η εντύπωση ότι στην πρόοδο των επιστημών συνέβαλαν μόνο άνδρες είναι εσφαλμένη. Βέβαια, η μόρφωση των γυναικών σε Ανατολή και Δύση ήταν περιορισμένη, μια και μέχρι το 19ο αιώνα επιβίωνε η αριστοτελική ιδέα ότι οι γυναίκες είναι «όντα υποδεέστερα και ελλιπή». Μόνο στην ανώτερη κοινωνία μπορούσε να μορφωθεί μια γυναίκα, εφόσον το διεκδικούσε η ίδια. Το 1644 έγραφε ο Καρτέσιος στην Elisabet von Boehmen (φον Μποεμεν, ): «Μόνο εσείς καταλαβαίνετε ολοκληρωτικά όλες τις δημοσιεύσεις μου...» Ίσως αυτή η σημείωση του Καρτέσιου να αποτελεί κατά ένα μέρος φιλοφρόνηση απέναντι στη Γερμανίδα πριγκίπισσα, πάντως μετά τη λεπτομερή κριτική της άλλαξε ο μεγάλος φιλόσοφος διάφορα σημεία της επιχειρηματολογίας του (Patricia Fara: «Pandora's Breeches - Woman, Science and Power in the Enlightenment», Pimlico, London 2004). Στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1650 και 1720 περί το 14% των αστρονόμων στη Γερμανία ήταν γυναίκες. Γνωστά αλλά αποσιωπημένα γυναικεία ονόματα στον επιχτημονικό χώρο κατά το Διαφωτισμό ήταν η Πολωνίδα Katerina Koopmann, η Γερμανίδα Maria Winkelmann, η Αγγλίδα Ann Conway, η Γαλλίδα Emily du Satle κ.ά. Η πνευματική πειθαρχία που επιβάλλει η επιστήμη στους λειτουργούς της, περιόρισε νοητικές ακροβασίες των Φιλοσόφων σε μεγάλα μεταφυσικά συστήματα, χωρίς ωστόσο να αποφευχθούν (κυρίως στα πλαίσια του γαλλικού Διαφωτισμού) απλουστεύσεις που παραβλέπουν τη συνθετότητα της κοινωνικής ζωής, την επιβραδυντική επιρροή της παράδοσης και τη δύναμη των άτυπων κοινωνικών θεσμών. Η πίστη στην παντοδυναμία του ανθρώπινου λόγου και η πνευματική μέθη που έφερε η συνείδηση των νέων δυνατοτήτων, δημιούργησαν ένα κλίμα άκρατης αισιοδοξίας που βιαζόταν να φέρει γρήγορα τις μεγάλες μεταβολές και να εξαφανίσει τα μεγάλα κακά που συσσώρευσαν αιώνες πλάνης και καταπίεσης. Οι πρωτεργάτες του Διαφωτισμού υπερέβαλαν σε αισιοδοξία πιστεύοντας ότι, από τη στιγμή που θα εξέλειπαν η άγνοια, η θρησκοληψίακαι η μισαλλοδοξία, προϋπόθεση ήδη υπερβολικά αισιόδοξη, η γνώση που θα προέκυπτε από την εξέλιξη της επιστήμης, θα επηρέαζε ανεμπόδιστα και ανεπιστρεπτί την κοινωνία και τη ζωή των πολιτών, πλην εκείνων που ήθελαν να μείνουν προσηλωμένοι στο σκοταδισμό, επειδή θα έχαναν τα προνόμιά τους. Η (γαλλική) «μεγάλη επανάσταση» και οι απρόβλεπτες μεταγενέστερες διαδρομές της, από τη λαϊκή εξουσία στην τρομοκρατία και από εκεί στην αλαζονική αυτοκρατορία και τους τυχοδιωκτικούς ναπολεόντειους πολέμους, προκάλεσαν στην Ευρώπη τις σημαντικότερες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές από την εποχή της κατάλυσης της δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η κριτική στο Διαφωτισμό συνδέθηκε πολύ νωρίς με τις υπερβάσεις της γαλλικής επανάστασης, για τις οποίες θεωρήθηκε ο Διαφωτισμός υπεύθυνος. «Οι τρελοί philosophes», έγραφε ο Γάλλος κληρικός και ορκισμένος εχθρός του Διαφωτισμού, κόμης Joseph de Maistre (1753-1821), «είναι ένοχοι της σατανικής αμαρτίας της υπερηφάνειας που επιχειρεί να θέσει τον άνθρωπο στη θέση του θεού, να μετατρέψει την υποτιθέμενη ανθρώπινη σοφία σε οδηγό του σύμπαντος». Το διανοητικό κλίμα δυσπιστίας σε κάθε εξουσία που δημιούργησαν οι Γάλλοι διανοούμενοι του 18ου αιώνα θεωρήθηκε ότι οδήγησε στα δεινά της γαλλικής επανάστασης, αν και η ιδιοτέλεια των αντιπάλων του Διαφωτισμού ήταν και είναι μέχρι σήμερα προφανέστατη.

Γερμανοί αντίπαλοι του Διαφωτισμού έβλεπαν σ' αυτό το «μοντερνισμό» κάτι ξενόφερτο και μάλιστα από την επαναστατική Γαλλία. Ο Γερμανός συγγραφέας και φιλόσοφος, νομικός και μεταλλειολόγος από σπουδές, Georg Friedrich Philipp Freiherr von Hardenberg (1772-1801, Freiherr= βαρώνος), γνωστός με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Novalis (Νοβάλις), απόγονος παλιάς αριστοκρατικής οικογένειας και κληρονόμος σημαντικής κτηματικής περιουσίας, έβλεπε στο Μεσαίωνα τη «λάμψη του χριστιανισμού» και την «ομορφιά των θρησκευτικών συνάξεων» - προφανώς συνάξεις στους κύκλους αριστοκρατών και ανώτερων κληρικών. Ο Νοβάλις, όπως και άλλοι μεταγενέστεροι από το λεγόμενο «ρομαντικό κύκλο», δεν θεώρησε αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του Μεσαίωνα τους θρησκευτικούς πολέμους, τις σταυροφορίες, το κυνήγι μαγισσών και άλλα γεγονότα που κόστισαν σε εκατοντάδες χιλιάδες ανύποπτους ανθρώπους τη ζωή και την όποια περιουσία, δεν έβλεπε τη χριστιανική ιδιοτέλεια της ατομικής «σωτηρίας», αλλά κατέγραφε μόνο τη «χριστιανική αγάπη» της μεσαιωνικής εποχής και ταυτόχρονα κάκιζε την «ιδιοτελή γνώση» και την επιθυμία για «υλικά αποκτήματα» των Διαφωτιστών (Νοβάλις: «Η Χριστιανοσύνη ή άλλως Ευρώπη», εκδόσεις Εκκρεμές).Εκτιμάται ότι ο Νοβάλις είχε αναμνήσεις ευτυχισμένης ζωής στην εύπορη, αριστοκρατική οικογένειά του και δεν μπορούσε να έρθει στη θέση των καταπιεσμένων που ήθελαν επίσης να αποκτήσουν, την κοινωνική θέση και όλα αυτά που ο ίδιος είχε κληρονομήσει και τα οποία μάλλον θεωρούσε από το θεό δοσμένα. Ο συγκεκριμένος οπισθοδρομικός διανοούμενος που αποτελεί προπομπό άλλων ιδιοτελών ρομαντικών του 19ου αιώνα, πέθανε από φυματίωση σε ηλικία μόλις 29 ετών, ένα επίσης σύνηθες φαινόμενο της προεπιστημονικής εποχής του Μεσαίωνα. Αναμφισβήτητο γεγονός είναι ότι το εκκρεμές της ιστορίας είχε προχωρήσει προς το άλλο άκρο του και οι νέες κοινωνικές δυνάμεις ανταπέδιδαν πολιτικά, κοινωνικά και σωματικά τα ίσα στους παλιούς καταπιεστές τους.  οι θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις που επέβαλε η «Ιερά Εξέταση» εν ονόματι του θεού, μετατράπηκαν σε θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις που επέβαλαν οι τρομοκράτες του Ροβεσπιέρου, του Μαρά και του Σαιν Ζιστ εν ονόματι του λαού! πηγή