Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία Εισαγωγή στο Σκεπτικισμό

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

- Στην Αρχαία Ελλάδα αναπτύχθηκαν με θαυμαστή πληρότητα οι ανθρώπινες διασκεπτικές, φιλοσοφικές δυνατότητες. Οι αυθεντικές, φιλοσοφικές ενοράσεις όπως και τα εμπνευσμένα έργα τέχνης παραμένουν αξεπέραστα. Νεώτεροι φιλόσοφοι όπως: Nietzsche, Σοπενχάουερ, Heidegger, Wittgenstein, Quine, Kuhn, Winch, Goodman, Rorty, Gadamer, Foucault, Derrida, Huxley αντλούν τα βασικά υλικά της σκέψης τους από τη φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων. Μπορούμε να πούμε ότι η μεταμοντέρνα σκέψη επιστρέφει στους προσωκρατικούς και ιδιαίτερα στούς σοφιστές και τους σκεπτικούς. Θα προσπαθήσουμε με συνοπτικό τρόπο να πλησιάσουμε τη σκέψη των αρχαίων και ιδιαίτερα των σκεπτικών για να διευρύνουμε τους γνωσιολογικούς μας ορίζοντες.

Ηράκλειτος ο Εφέσιος, 540 π.χ.

Ο Ηράκλειτος υποστηρίζει ότι όλα όσα υπάρχουν βρίσκονται σε μια δυναμική σχέση αλληλεξάρτησης."Πάντα ρεί είναι δε παγίως ουδέν"(Β 1) (Τα πάντα ρέουν και τίποτα δεν μένει σταθερό). Ο διαχωρισμός των αντιθέτων όπως για παράδειγμα ζωή-θάνατος, καλό-κακό, ημέρα-νύχτα δεν είναι ουσιαστικός αλλά φαινομενικός. "Όλα τα πράγματα είναι ένα" (Β 53). Η πραγματικότητα δημιουργείται από την πάλη των αντιθέτων. "Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων" (Β 53). Η αρμονία που παρατηρούμαι σε όλα τα επίπεδα, φυσικό, βιολογικό, κοινωνικό, δημιουργείται από την συνύπαρξη αντιθετικών δυνάμεων που αλληλεπιδρούν δυναμικά μεταξύ τους. "Αυτό που είναι αντίθεση είναι συμφωνία και από τα διαφορετικά πράγματα αναδύεται ωραιότατη αρμονία" (Β8).

"Τα πράγματα έρχονται σε αρμονία μέσα από την σύγκρουση των αντίθετων ρευμάτων (DL 9.7).

Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης, 480-411 π.χ.

Η αλήθεια δεν είναι καθολική αλλά προσωπική. Υπάρχουν τόσες αλήθειες όσοι είναι οι άνθρωποι που τις πιστεύουν. Οι αισθητικές εμπειρίες και οι πεποιθήσεις είναι αληθινές εφόσον ο άνθρωπος νομίζει ή πιστεύει ότι είναι αληθινές. Κάθε άνθρωπος είναι από μόνος του κριτήριο της αλήθειας. "Ο άνθρωπος είναι το μέτρο για όλα τα πράγματα, για όσα είναι για το πως είναι, και για όσα δεν είναι, για το πως δεν είναι". Δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια εξίσου έγκυρη για όλους. Κριτήριο αληθινότητας είναι η υποκειμενική αντίληψη και εμπειρία. Η γνώμη κανενός ανθρώπου δεν είναι περισσότερο έγκυρη από την γνώμη κάποιου άλλου.

Βλ. Protagoras Fragments http://campus.northpark.edu/history/classes//Sources/Protagoras.html

http://www.xrefer.com/entry/553293

Γοργίας ο Λεοντίνος, 485-380 π.χ.

Οι απόψεις του Γοργία συνοψίζονται σε τρεις θεμελιώδεις προτάσεις:

α) Τίποτε δεν υπάρχει.

β) Αν υπήρχε κάτι δεν θα μπορούσαμε να το γνωρίζουμε.

γ) Αν το γνωρίζαμε δεν θα μπορούσαμε να ανακοινώσουμε την ύπαρξή του.

Πλάτωνας ο Αθηναίος, 427-347 π.χ.

Ο Πλάτωνας σε αντίθεση με τους σοφιστές πιστεύει ότι ο άνθρωπος έχει την δυνατότητα να φτάσει στην έγκυρη και απόλυτη γνώση η οποία είναι προϋπόθεση της αρετής και στόχος της ανθρώπινης ζωής. Διακρίνει όμως δύο είδη επιγνώσεων: την απλή άποψη και τη αληθινή γνώση. Οι απόψεις που διαμορφώνονται με βάση τα δεδομένα των αισθήσεων, τις παρατηρήσεις και τα συμπεράσματα της κοινής λογικής όσο προσεκτικές και αν είναι, είναι απλά απόψεις χωρίς ιδιαίτερη εγκυρότητα.

Η αυθεντική γνώση δεν θεμελιώνεται στα δεδομένα των αισθήσεων αλλά στις ενορατικές διοδεύσεις της έλλογης σκέψης. Αντικείμενο αυτής της ανώτερης γνώσης δεν είναι ο υλικός, χωρο-χρονικός κόσμος αλλά ο κόσμος των ιδεών, των νοημάτων, των αιωνίων, αμετάβλητων, αόρατων, "μαθηματικών" μορφών. Ο κόσμος των αντικειμένων είναι απλή αντανάκλαση του κόσμου των ιδεών. Το αλήθινο δεν ανήκει στη σφαίρα των αντικειμένων του υλικού κόσμου αλλά στη σφαίρα μιας ανώτερης διάστασης που είναι ο κόσμος των ιδεών. Τα φθαρτά, μεταβλητά αντικείμενα που μας περιβάλλουν είναι ατελή αντίγραφα των αμετάβλητων καθαρών μορφών του ιδεατού κόσμου. Η μαθηματική ιδέα ενός κύκλου για παράδειγμα είναι αιώνια, τέλεια και αμετάβλητη. Ενώ οι κύκλοι που υποπίπτουν στην καθημερινή μας αντίληψή έχουν πάντοτε ατελή μορφή. Ο κύκλος όπως αυτός φανερώνεται στο άνοιγμα ενός ποτηριού δεν είναι ποτέ τόσο τέλειος όσο ο μαθηματικός κύκλος. Στόχος και τέλος της ανθρώπινης γνώσης είναι η φιλοσοφική θεωρία-ενατένιση του αόρατου, τέλειου κόσμου των ιδεών.

Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης 384-322 π.χ.

Για τον Αριστοτέλη η αλήθεια δεν κρύβεται στον κόσμο των ιδεών αλλά στην εμπεριστατωμένη έρευνα της αντικειμενικής πραγματικότητας.

Η Γνώση κατά κύριο λόγο προέρχεται από την εμπειρία. Η μέθοδος που οδηγεί στη γνώση είναι η προσεκτική παρατήρηση, η ταξινόμηση και η η λογική ανάλυση. Διαφορετικές και αντικρουόμενες απόψεις δεν μπορούν να είναι ταυτόχρονα αληθινές "μη είναι αληθείς άμα τας αντικειμένας φάσεις". Μετά τα Φυσικά (Γ' 6) Η επιστημονική έρευνα οδηγεί στην έγκυρη γνώση. Ο Αριστοτέλης έθεσε τις θεωρητικές βάσεις του ορθολογισμού και του εμπειρισμού και αναδεικνύεται πρόδρομος του Διαφωτισμού και της μοντέρνας επιστημονικής μεθοδολογίας.

Ο βαθμός εγκυρότητας της γνώσης προσδιορίζεται από τη φύση των αντικειμένων. Δεν είναι δυνατόν να καταλήγουμε πάντοτε σε ακριβή συμπεράσματα. Σε θεωρητικούς τομείς όπως η λογική και τα μαθηματικά μπορούμε να διαμορφώσουμε ακριβείς, σταθερές και απόλυτες ερμηνευτικές διατυπώσεις ενώ σε εφαρμοσμένους, πρακτικούς τομείς όπως για παράδειγμα η ηθική, η ψυχολογία και η πολιτική δεν επιτρέπονται διαπιστώσεις υψηλού βαθμού ακρίβειας και βεβαιότητας. "τον αυτόν δη τρόπον και αποδέχεσθαι χρεών έκαστα των λεγομένων, πεπαιδευμένου γαρ εστιν επί τοσούτον τακριβές επιζητείν καθ' έκαστον γένος, εφ' όσον η του πράγματος φύσις επιδέχεται, παραπλήσιον γαρ φαίνεται μαθηματικού τε πιθανολογούντος αποδέχεσθαι και ρητορικόν αποδείξεις απαιτείν". Ηθικά Νικομάχεια 1, 3 . (σημ 1)

Πύρρων ο Ηλείος 341-270 π.χ.

Οι Σκεπτικιστές είναι πιο κοντά στην στάση αμφισβήτησης των σοφιστών παρά στην μεταφυσική του Πλάτωνα και τη λογική του Αριστοτέλη. Οι εννοιολογικές κατηγορίες του αληθινού και του ψεύτικου, του καλού και του κακού δεν έχουν οντολογική αληθινότητα αλλά υποκειμενική, και πολιτισμική σημασία.

Ο Πύρρων εκφράζει την πεποίθηση ότι δεν μπορούμε να φτάσουμε στην αληθινή γνώση διότι τα αντιληπτικά δεδομένα δεν μας πληροφορούν για το πως πραγματικά είναι ο κόσμος (τα όντα) αλλά μόνο για το πως φαίνεται (φαινόμενα). Όλες οι απόψεις είναι υποκειμενικές, πρόσκαιρες, και μπορούν να αλλάξουν με τα κατάλληλα επιχειρήματα. Μια πρόταση είναι τόσο αληθινή όσο και ψεύτικη. Διαμετρικά αντίθετες ερμηνείες είναι εξίσου έγκυρες. Οι αντικρουόμενες απόψεις είναι ισοσθενείς. Η πιο συνετή γνωσιολογική στάση είναι η αποδοχή της αγνωσίας, η άρση της βεβαιότητας, η αποφυγή των συμπερασμάτων και των οριστικών τοποθετήσεων. Η εποχή (παύση της κρίσης) και το ουδέν μάλλον (τίποτε περισσότερο, ούτε αυτό ούτε το άλλο).

Με αυτό τον τρόπο οι σκεπτικοί δεν αμφισβητούν την οπτική των απλών ανθρώπων αλλά τους ισχυρισμούς των φιλοσόφων ότι μπορούνα να πετύχουν την βέβαιη, αντικειμενική γνώση.

Η μαχητική, μεθοδική αναζήτηση της αλήθειας συνοδεύεται από ταραχή ενώ η έντιμη αποδοχή της αγνωσίας συνοδεύεται από ψυχική ηρεμία, εσωτερικό ησυχασμό και αταραξία.

Σύμφωνα με τον Πύρρωνα ''είναι αδύνατον να διακρίνουμε, να μετρήσουμε και να κρίνουμε τα πράγματα (τα μεν ουν πράγματα αποφαίνειν επ' ίσης αδιάφορα και αστάθμητα και ανεπίκριτα) διότι ούτε τα δεδομένα των αισθήσεών μας ούτε οι απόψεις μας μπορούν να είναι αληθινές ή ψεύτικες. Δεν πρέπει λοιπόν να εμπιστευόμαστε τις κρίσεις μας αλλά να αποφεύγουμε να διατυπώνουμε άποψη ούτε να κλίνουμε προς τη μια ή την άλλη πλευρά αλλά να είμαστε κατηγορηματικοί, λέγοντας για το κάθε επιμέρους πράγμα, θεωρώντας ότι είναι όχι περισσότερο απ' ότι δεν είναι ή ότι ούτε είναι ούτε δεν είναι. Το αποτέλεσμα για όσους υιοθετήσουν αυτή τη στάση θα είναι να φτάσουν πρώτα στην αφασία ( άρνηση να διατυπώσουν άποψη) και μετά αταραξία (εσωτερική ηρεμία)''. Ευσεβίου επισκόπου Καισαρείας, Praeparatio evangelica XIV, 18, 1-5.

Η δομή της γνωσιολογικής προσέγγισης του Πύρρωνα θα μπορούσαμε να πούμε είναι η εξής:

α) Διαφωνία: Διαπίστωση και συνειδητοποίηση των φαινομενικών αντιθέσεων.

β) Ισοσθένεια: Παραδοχή της ισοδύναμης εγκυρότητας των διαφορετικών απόψεων.

γ) Εποχή: Παύση της διανοητικής αναζήτησης, αποδοχή ότι δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε την αλήθεια μέσα από την σκέψη.

δ)Αταραξία: Η εμπειρία της ψυχικής ανάπαυσης, της εσωτερικής γαλήνης και πλήρότητας που προκύπτει ως φυσική συνέπεια της "Εποχής".

Βλ. για τον Πύρρωνα Διογένης Λαέρτιος Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων http://www.mikrosapoplous.gr/dl/dl09.html#pyrron

Καρνεάδης ο Κυρηναίος 214-129 π. χ.

Ο Καρνεάδης άσκησε κριτική στις αξιώσεις των Στωικών φιλοσόφων για βεβαιότητα. Συνήθιζε να προβάλλει επιχειρήματα και για να υποστηρίξει αλλά και για να αμφισβητήσει οποιαδήποτε άποψη. Το 155 π.χ. πήγε μαζί με άλλους δύο φιλοσόφους στην Ρώμη ως πρεσβευτής των Αθηνών. Εκεί τη μία ημέρα παρουσίασε επιχειρήματα υπέρ της δικαιοσύνης και την επόμενη ημέρα παρουσίασε επιχειρήματα εναντίον της δικαιοσύνης. Με αυτή την τακτική δεν αποσκοπούσε μάλλον στην αμφισβήτηση της αξίας της δικαιοσύνης αλλά με τρόπο ανάλογο του Σωκράτη επεδίωκε να απαλλάξει τους συνομιλητές του από την ψευδή αίσθηση ότι μπορούν να κατέχουν τη βέβαιη γνώση. Για τον Καρνεάδη δεν μπορεί να υπάρχει απόλυτη γνωσιολογική βεβαιότητα ή απόλυτο κριτήριο της αλήθειας αλλά οποιαδήποτε πιθανή φαντασία (αξιόπιστη εντύπωση) είναι από μόνη της κριτήριο της αλήθειας.

Δεν αποδέχτηκε ούτε την εποχή των σκεπτικών (άρση της κρίσης) , ούτε και την καταληπτική φαντασία (βέβαιη γνωσιακή εντύπωση) των στωικών. Οι γνωσιακές εντυπώσεις άλλοτε απεικονίζουν την πραγματικότητα και άλλοτε όχι. Δεν είναι όμως ανθρωπίνως δυνατόν να βεβαιωθούμε απόλυτα για την αληθινότητα ή το ψεύδος τους. Αυτό που γνωρίζουμε αφορά πάντοτε στα φαινόμενα και όχι στην όντως πραγματικότητα

Στα καθημερινά ζητήματα της πρακτικής ζωής το πιθανόν (η αξιοπιστία ή πιθανότητα αληθινότητας μιας εντύπωσης) δεν χρειάζεται να αξιολογείται με αυστηρά κριτήρια. Αληθινό είναι αυτό που φαίνεται να είναι αληθινό, ενώ σε σημαντικά θέματα ο έλεγχος του πιθανού θα πρέπει να γίνεται με αυστηρά κριτήρια. ( Σεξ. Εμπειρ., Προς μαθ., VII, 166-175).

Διακρίνει τέσσερα διαφορετικά επίπεδα του πιθανού - βαθμού αξιοπιστίας των εντυπώσεων:

α) Απίθανες Φαντασίες: Ολοφάνερα λαθεμένες - αβάσιμες εντυπώσεις.

β) Πιθανές Φαντασίες: (Εύλογες - αξιόπιστες) Φαινομενικά εύλογες εντυπώσεις που δεν αναιρούνται φανερά από άλλα αντιληπτικά δεδομένα. Φαινομενικά αυταπόδεικτες.

γ) Απερίσπαστες Φαντασίες: (Αμετάκλητες): Φαινομενικά εύλογες εντυπώσεις που επιβεβαιώνονται και από άλλα αντιληπτικά δεδομένα.

δ) Περιωδευμένες Φαντασίες: (Καθυποταγμένες - Επαληθευμένες): Απερίσπαστες εντυπώσεις που έχουν υποβληθεί σε εξεταστικές διαδικασίες και έχει δοκιμασθεί η εγκυρότητά τους σε διάφορες περιστάσεις. ( Σεξ. Εμπειρ., Προς μαθ., VII, 167-182).

Αινεσήδιμος

Αποδίδονται σε αυτόν τα δέκα επιχειρήματα "οι δέκα τρόποι" του σκεπτικισμού. "Συνοπτικά οι δέκα τρόποι είναι οι παρακάτω: (1) Τα αισθήματα και οι αντιλήψεις όλων των ζωντανών οργανισμών διαφέρουν μεταξύ τους. (2) Οι άνθρωποι έχουν φυσικές και νοητικές διαφορές που κάνουν τα πράγματα να τους φαίνονται διαφορετικά. (3) οι διαφορετικές αισθήσεις δίνουν διαφορετικές εντυπώσεις για τη φύση των πραγμάτων. (4) Τα αντιληπτικά μας δεδομένα εξαρτώνται από την φυσική και νοητική κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε τη στιγμή της αντίληψης. (5) Τα πράγματα φαίνονται διαφορετικά σε διαφορετικές θέσεις και από διαφορετικές αποστάσεις. (6) Η αντίληψη δεν είναι ποτέ άμεση αλλά περνά πάντοτε μέσα από κάποιο ενδιάμεσο. Για παράδειγμα, βλέπουμε τα πράγματα μέσα από τον αέρα. (7) Τα πράγματα φαίνονται διαφορετικά ανάλογα με τις αλλαγές που συμβαίνουν στην ποσότητα, το χρώμα, την κίνηση και τη θερμοκρασία τους. (8) Ένα πράγμα μας δίνει διαφορετική εντύπωση όταν είναι γνωστό από ότι όταν είναι άγνωστο. (9) Όλες οι υποτιθέμενες λέξεις είναι δηλώσεις. (predication). Όλες οι δηλώσεις μας δίνουν μόνο τη σχέση των πραγμάτων με άλλα πράγματα ή με τον εαυτό μας. Ποτέ δεν μας λένε τι είναι το πράγμα καθ' εαυτό. (10) Οι απόψεις και οι συνήθειες των ανθρώπων είναι διαφορετικές σε διαφορετικές χώρες". Aenesidemus Internet Encyclopedia of Philosophy Ανάκτηση 20/02/03, από http://www.utm.edu/research/iep/a/aeneside.htm

Ξενιάδης της Κορίνθου.

O Ξενιάδης εκφράζει την άποψη ότι "Όλα είναι ψεύτικα, οποιαδήποτε εντύπωση ή γνώμη είναι ψευδής" (Sextus, Adv. Math. 7.53).

Όπως και άλλοι σκεπτικοί με μια τέτοια διατύπωση δεν αποσκοπεί στο γκρέμισμα οποιασδήποτε βεβαιότητας ώστε να μείνει ο άνθρωπος χωρίς οντολογικό έρεισμα. Πρόκειται περισσότερο για την καλλιέργεια της δυνατότητας για αμφισβήτηση και εμβάθυνση στη μυστηριακότητα του υπάρχοντος αλλά και για προτροπή διεύρυνσης της συνειδητότητας και γνωσιολογικής ταπείνωσης.

Σημειώσεις

Σημ. 1: Ηθικά Νικομάχεια 1, 3. Σε ελεύθερη απόδοση "Διότι είναι ιδιότητα του εκπαιδευμένου ανθρώπου να απαιτεί τόση ακρίβεια από κάθε αντικείμενο έρευνας όση μπορεί να επιτρέψει η φύση του, είναι πάλι εξίσου κουτό να αποδεχόμαστε να πιθανολογεί ένας μαθηματικός και να απαιτούμαι επιστημονικές αποδείξεις από ένα ρήτορα" Λάβαμε υπόψη μας και την αγγλική μετάφραση του W. D. Ross Aristotle: NICOMACHEAN ETHICS, 1, 3, "for it is the

mark of an educated man to look for precision in each class of

things just so far as the nature of the subject admits; is evidently equally foolish to accept probable reasoning from a mathematician and to demand from a rhetorician scientific proofs".

Ανάκτηση 15/02/03 από: http://eserver.org/philosophy/aristotle/nicomachean-ethics.txt, επίσης το ίδιο από: http://classics.mit.edu/Aristotle/nicomachaen.1.i.html"

Βιβλιογραφία

Μικρός Απόπλους: http://www.mikrosapoplous.gr/texts1.htm

Αρχαία Ελληνικά Κείμενα σε ηλεκτρονική μορφή

Greek and Roman texts by Perseus, http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/perscoll?collection=Greco-Roman&type=text&lang=greek

A. A. Long. Hellenistic Philosophy. 1987. μτφρ. Η Ελληνιστική Φιλοσοφία. Μορφ. Ιδρ. Εθν. Τράπεζας.

Γιάννη Κορδάτου. (Α' εκδ 1946) Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας. Μπουκουμάνης. Ε' εκδ. 1972.

Κάδμου Γ. Στεφανόπουλου. 1978. Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι. Αθήνα.

Jean- Paul Dumont. 1963. Η Αρχαία Φιλοσοφία. Ζαχαρόπουλος.

---------

Ευάγγελου Παπανούτσου. Γνωσιολογία. Ίκαρος, Αθήνα. 1954