ΣΙΚΕΛΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

του Σπύρου Κουζινόπουλου

Εισαγωγή

Αν και πέρασαν 28 και πλέον αιώνες αφότου οι Έλληνες άρχισαν να εποικίζουν τη Σικελία, όπως και την υπόλοιπη νότια Ιταλία, η παρουσία του ελληνικού πολιτισμού είναι έντονη παντού, τη συναντά ο επισκέπτης σε κάθε του βήμα, απ΄ άκρη σ΄ άκρη του μεγαλύτερου αυτού νησιού της Μεσογείου.

Ο ναός του Κάστορα και του Πολυδεύκη

Επισκεφθήκαμε το καλοκαίρι του 2007 τη Σικελία, για να μάθουμε, να γνωρίσουμε μια Ελλάδα που ήκμασε εδώ για 500 χρόνια (8ος-3ος αιώνας π.Χ.), και παρήγαγε ακμαίο πολιτισμό. Και που μαζί με τις ελληνικές αποικίες της Κάτω Ιταλίας, δημιούργησαν την Magna Grecia (Μεγάλη Ελλάδα).

Μετά την επιστροφή μας από τη Σικελική γη, δώσαμε απόλυτο δίκαιο σε όσους μας έλεγαν πριν το ταξίδι μας αυτό ότι, όποιος θέλει να θαυμάσει ότι καλύτερο έχει κληροδοτήσει ο κλασικός ελληνικός πολιτισμός, πρέπει να επισκεφτεί την Μεγάλη Ελλάδα, τη γη που συνιστά την ψυχή της Δύσης.

Δωρικός ναός

Εντυπωσιακοί ναοί, θέατρα , ιερά, τείχη, απομεινάρια πόλεων είναι διάσπαρτα σε όλη την περιοχή. Δεν είναι υπερβολή να αναφέρουμε πως στην Μεγάλη Ελλάδα, όπου ήκμασε ο ελληνισμός, υπάρχουν περισσότερα μνημεία και σε πολύ καλύτερη κατάσταση από ότι στον ελλαδικό χώρο. Το μαρτυρούν αυτό οι υποβλητικοί ναοί της Ποσειδωνίας, του Ακραγάντα και της Έγεστας που διασώζονται σχεδόν ακέραιοι. Κι ακόμη, το μαντείο της Σύβιλλας στην Κύμη, το Ευρίαλο τείχος στις Συρακούσες, μοναδικό ελληνικό οχυρό που διατηρείται ανέπαφο, η λαμπρή Ερυθρά Πύλη της Ελέας, αλλά και τα θέατρα των Συρακουσών και της Εγεστας, με την θέα που κόβει την ανάσα. Στα μουσεία, υπάρχουν πλούσιες συλλογές με εκπληκτικά αγάλματα όπως τα χάλκινα των πολεμιστών του Ριέτσε, μετώπες, αετώματα, ανάγλυφα, αγγεία και αριστουργήματα υψηλής τέχνης όπως τα χρυσά περιδέραια και σκουλαρίκια του Τάραντα.

Αίτνα

Ενώ ακόμη και σήμερα, στους τουρίστες που ανεβαίνουν κατά χιλιάδες στην Αίτνα, για να δουν από κοντά το ένα από τα τρία ενεργά ηφαίστεια που υπάρχουν στην Ιταλία, οι ντόπιοι και οι ξεναγοί διηγούνται την ιστορία του Έλληνα φιλόσοφου Εμπεδοκλή, που όταν έπεσε μέσα στον κρατήρα του ηφαιστείου και αυτοκτόνησε, τότε η λάβα πέταξε έξω το χάλκινο σανδάλι του.

Η λάβα σχηματίζει περίεργα συμπλέγματα στο κατέβασμά της από την Αίτνα

Ένας από τους ανενεργούς κρατήρες στο ηφαίστειο της Αίτνας

Ο αποικισμός

Ο ελληνισμός επεκτάθηκε σε ολόκληρο το μεσογειακό χώρο στη διάρκεια του αποικισμού, που άρχισε στο πρώτο μισό του 8ου και κράτησε ως τον 5ο αιώνα π.Χ., δημιουργώντας πλήθος ελληνίδων πόλεων στις ακτές τριών ηπείρων, από την Ιβηρική χερσόνησο και τη Λιβύη ως την Κριμαία. Ιδιαίτερα στη Σικελία, την Κάτω Ιταλία, την Προποντίδα και τον Εύξεινο Πόντο, συγκεντρώθηκαν συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί. Η μεγάλη δραστηριότητα, την οποία ανέπτυξαν οι απόδημοι, είχε ως συνέπεια όλες οι ελληνικές αποικίες και συγκεκριμένα της Κάτω Ιταλίας, να αναδειχτούν σε πολυάνθρωπα και ισχυρά κέντρα με μεγάλη εμποροναυτική και πολιτιστική ανάπτυξη. Ο αποικισμός και στην Κάτω Ιταλία, υπήρξε μια κορυφαία περίοδος της ελληνικής ιστορίας και δικαιωματικά θεωρείται μεγάλο βήμα στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Κεραμικά αγγεία

Όλη η Κάτω Ιταλία, η Σικελία, η Σαρδηνία γέμισαν με ελληνικές εστίες. Παντού έλαμψαν ελληνικές εστίες, σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο. Οι νέες αυτές πόλεις των Ελλήνων αποίκων, γέμισαν πλούτο, ενώ επίσης προέκυψαν και νέες τάξεις, όπως οι έμποροι και οι ναυτικοί. Όλη αυτή η οικονομική ευμάρεια μαζί με τη γνωριμία που έκανε το ελληνικό στοιχείο με τους ιθαγενείς πληθυσμούς, είχε ως αποτέλεσμα τη μεγάλη πολιτιστική άνθηση σε όλους τους τομείς.

Ο Έλληνας Έφηβος

Στον χώρο της τέχνης, της επιστήμης και της φιλοσοφίας, οι Έλληνες άποικοι έχουν να επιδείξουν υψηλά επιτεύγματα, συναγωνιζόμενοι σε μεγάλο βαθμό τη μητροπολιτική Ελλάδα. Η αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα, με τους πολύ καλά σωζόμενους μέχρι σήμερα ναούς και η πλαστική, με τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της, υποδηλώνουν το υψηλό στάδιο καλλιτεχνικής ανάπτυξης όλων σχεδόν των αποικισμένων από Έλληνες περιοχών της Μεσογείου.
 

Η Μεγάλη Ελλάδα

H ονομασία Μεγάλη Ελλάδα, είχε δοθεί κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. στις ελληνικές πόλεις που βρίσκονταν κατά μήκος των παραλίων της Νότιας Ιταλίας. Στη συνέχεια, όμως, από τον 1ο π.Χ. αιώνα, ο όρος περιελάμβανε και τη Σικελία, περικλείοντας έτσι όλο το τμήμα της Ιταλίας, στο οποίο είχαν εγκατασταθεί Έλληνες. Οι κάτοικοι της ήταν γνωστοί στην Ελλάδα ως Ιταλιώτες και Σικελιώτες αντίστοιχα, ενώ οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τον όρο Γραικοί. Ο χαρακτηρισμός «Μεγάλη» δεν προσδιορίζει τόσο την γεωγραφική έκταση, όσο το μέγεθος της αναγνώρισης που έδειχνε ο αρχαίος κόσμος αφενός στον πολιτισμό που ανέπτυξαν οι φιλόσοφοι, οι καλλιτέχνες, οι επιστήμονες στα ελληνικά κέντρα και αφετέρου στην οικονομική και πολιτική ισχύ που κατάφεραν να αποκτήσουν.

Γιγάντιος Τελαμώνας (από το ναό του Ολυμπίου Διός)
 

Στον Κρότωνα ανέπτυξε τη φιλοσοφική του σκέψη ο Πυθαγόρας, η οποία διαδόθηκε γρήγορα στις γειτονικές πόλεις και από εκεί στην κυρίως Ελλάδα. Κατόπιν, τη σκυτάλη πήρε η Ελέα που ανέδειξε δύο από τους πιο σημαντικούς στοχαστές της αρχαιότητας τον Παρμενίδη και τον Ζήνωνα, οι οποίοι δημιούργησαν την ελεατική σχολή. Στην Σικελία εμφανίστηκαν τον 5ο αιώνα π.Χ ο Εμπεδοκλής από τον Ακραγάντα, ο οποίος εκτός από φιλόσοφος ήταν και γιατρός, μηχανικός, ποιητής και ρήτορας και ο Γοργίας από τους Λεοντίνους που δίδαξε την ρητορική τέχνη σε πολλές ελληνικές πόλεις, μεταξύ των οποίων και στην Αθήνα.

Ο ναός της Ομόνοιας

Η Σικελία ήταν η πατρίδα του μεγάλου λυρικού ποιητή του Στησίχορου, ενώ άξιος συνεχιστής του ήταν ο Ιβυκος από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας. Στο θέατρο άνθησε η τέχνη του Επίχαρμου, του σημαντικότερου εκπροσώπου της σικελικής κωμωδίας, ο οποίος έζησε στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Ιέρωνα, όπου γνώρισε τους ποιητές Πίνδαρο, Συμωνίδη και Βακχυλίδη. Σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών ήταν οι Συρακούσιοι Σώφρονας, Θεόκριτος, Φιλήμων, Μόσχος, ο Αρχέστρατος από τη Γέλα, ο Λεωνίδας και ο Ρίτων από τον Τάραντα κ.α. Από τις Συρακούσες ήταν ακόμη ένας από τους μεγαλύτερους Ελληνες επιστήμονες, ο μαθηματικός και μηχανικός Αρχιμήδης. Η Μεγάλη Ελλάδα αποτέλεσε γόνιμο έδαφος για τη φιλοσοφία, τις τέχνες, τα μαθηματικά, τις επιστήμες που εξαπλώθηκαν σε όλη τη Μεσόγειο και αποτελούν τις ρίζες του δυτικού πολιτισμού.

Στις Συρακούσες

Επιβλητικό το κέντρο της παλιάς πόλης των Συρακουσών

Ένα πρωϊνό του καλοκαιριού, με τον υδράργυρο να φτάνει τους 45 βαθμούς, επισκεφθήκαμε τις Συρακούσες, που υπήρξε η λαμπρότερη πόλη της Σικελίας μέχρι την κατάκτηση των Ρωμαίων το 212 π.Χ. Στην Ιστορία του Θουκυδίδη, η σικελική εκστρατεία καταλαμβάνει σημαντικό μέρος, καθώς εδώ, όπως λέγεται, παίχτηκε η μοίρα του αρχαιοελληνικού κόσμου και ο Θεός των Ελλήνων, τιμώρησε την «ύβρη» των Αθηναίων να κάνουν την Μεσόγειο δική τους θάλασσα.

Μια πινελιά από την παλιά πόλη των Συρακουσών

Επρόκειτο για μια εκστρατεία, που τελείωσε με τον πιο οδυνηρό τρόπο στα λατομεία της πόλης, με τη φυσική εξόντωση του αθηναϊκού στρατεύματος. Σε ένα τοπίο συγκλονιστικό, όσο και παράλογο. Αλλά το μνημείο που καθηλώνει, είναι ο αρχαίος ναός της Αθηνάς του 6ου αιώνα, το διαχρονικό μνημείο των Συρακουσών, που ατόφια τμήματά του διατηρούνται στην μητρόπολη, το Duomo της μπαρόκ πόλης.

Αφίσα έξω από το αρχαίο ελληνικό θέατρο των Συρακουσών με τα έργα
"Τραχίνιες" του Σοφοκλή και "Ηρακλής" του Ευριπίδη

 Το Ευρύαλο Τείχος

Η Ορτυγία, η παλιά πόλη των Συρακουσών είναι ένας υπέροχος τόπος. Οι επισκέπτες, περπατούν για ώρες στα στενά της δρομάκια, επισκέπτονται την πηγή της Αρεθούσας, το πιο ζωντανό κομμάτι της πόλης, πηγαίνουν στη συνέχεια στο κάστρο των Επιπολών, στον Ευρύαλο, στην βορειοδυτική άκρη των τειχισμένων αρχαίων Συρακουσών, διαπιστώνοντας την τεράστια έκταση της αρχαίας πόλης την εποχή της ακμής της.
Στις Συρακούσες, μπορεί κανείς να έχει την αίσθηση της συνέχειας και της ιστορίας, μία γειτνίαση των γεγονότων και των εποχών, που κάνει τις Συρακούσες τόπο διαχρονικό, τόπο που ακολουθεί τους δικούς του ρυθμούς.

 Η πηγή της Αρέθουσας στην ακτή της Ορτυγίας

Συρακούσες

Η πανέμορφη και σήμερα πόλη των Συρακουσών με το επιβλητικό αρχαιολογικό της μουσείο και την αρχαιολογική της ζώνη, μαρτυρεί την παρουσία των Κορινθίων (733 π.Χ.) στην ισχυρότερη ελληνική αποικία της Μεσογείου. Ο ναός της Αθηνάς αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία χτίστηκε μετέπειτα ο σημερινός Καθεδρικός ναός της πόλης, όπου η Παναγία λατρεύεται αδιάκοπα από τον 7ο αιώνα μ.Χ. Αποτελεί μοναδικό σύμπλεγμα δωρικών πυλών από πωρόλιθο και «μπαρόκ» αναγεννησιακού ρυθμού. Η πηγή της Αρέθουσας στην ακτή της Ορτυγίας, ο τεράστιος ερειπωμένος ναός του Απόλλωνος και το καλοδιατηρημένο αρχαίο ελληνικό θέατρο2 μαρτυρούν την παρουσία των Ελλήνων εκτός Ελλάδος. Τα νομίσματα των ελληνικών αποικιών της Κάτω Ιταλίας κατά την αρχαιότητα αποτελούν τον καθρέπτη της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού στοχασμού.

Μια πινελιά από την παλιά πόλη των Συρακουσών

Η "Κοιλάδα των ελληνικών ναών"

Πηγαίνοντας κανείς στην περίφημη «κοιλάδα των Ελληνικών Ναών», στην περιοχή του Ακράγαντα, αλλά και στη Σελινούντα, στην Έγεστα και τις Συρακούσες, μπορεί να διαπιστώσει τα επιτεύγματα που οι Έλληνες δημιούργησαν την περίοδο του αποικισμού, ο οποίος από το πρώτο ήμισυ του 8ου και μέχρι τον 5ο αιώνα π.Χ., έφερε τον ελληνισμό σε ολόκληρο τον μεσογειακό χώρο.

Όλες οι ελληνικές αποικίες και εν προκειμένω της Κάτω Ιταλίας, έγιναν πολυάνθρωπα και ισχυρά κέντρα με μεγάλη εμποροναυτική και πολιτιστική ανάπτυξη. Ο αποικισμός και στην Κάτω Ιταλία υπήρξε μια κορυφαία περίοδος της ελληνικής ιστορίας και δικαίως θεωρείται μεγάλο βήμα στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Όλη η Κάτω Ιταλία, η Σικελία, η Σαρδηνία γέμισαν με ελληνικές εστίες. Παντού έλαμψαν ελληνικές εστίες, σ’ όλον τον τότε γνωστό κόσμο. Οι νέες αυτές πόλεις των Ελλήνων αποίκων γέμισαν πλούτο, δημιουργήθηκαν νέες τάξεις στις ελληνικές πόλεις και υπήρξε μεγάλη πολιτιστική άνθηση σε όλους τους τομείς.

Στο χώρο της τέχνης, της επιστήμης και της φιλοσοφίας, οι Έλληνες άποικοι έχουν να επιδείξουν υψηλά επιτεύγματα, συναγωνιζόμενοι σε μεγάλο βαθμό τη μητροπολιτική Ελλάδα. Η αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα, με τους πολύ καλά σωζόμενους μέχρι σήμερα ναούς, και η πλαστική, με τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της, υποδηλώνουν το υψηλό στάδιο καλλιτεχνικής ανάπτυξης όλων σχεδόν των αποικισμένων από Έλληνες περιοχών της Μεσογείου.

Έγεστα
 

Ο ναός στην Έγεστα

Στην Έγεστα (Σετζέστα) θαυμάζει κανείς τον δωρικό ναό του 5ου αιώνα π.Χ., οι εργασίες του οποίου σταμάτησαν χωρίς αιτία μετά την αποπεράτωση των κιονοστοιχιών του. Σήμερα στέκεται γοητευτικός στη μοναξιά του, στις παρυφές της Σετζέστα και μας προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τις οικοδομικές τέχνες της εποχής. Στην Ερείκη έχουμε το ιερό της Αφροδίτης.

Σελινούντα
 

Ελληνικός ναός στον Σελινούντα

Στον Σελινούντα (Σελινόντε), ένα από τα εξέχοντα κέντρα της Μεγάλης Ελλάδας, εντυπωσιάζει το πλήθος των ναών. Το ένα τρίτο της έκτασης της πόλης είναι αφιερωμένο στο πάνθεον των ολυμπίων θεών. Ναός του Απόλλωνα, ναός της Ήρας, ναός της Δήμητρας Μαλοφόρου.

Ακράγας
Στον Ακράγαντα (Αγκριτζέντο), ο τεραστίων διαστάσεων δωρικός ναός της Ομόνοιας, ο οποίος χάρη στην μετατροπή του σε βασιλική της πρωτοχριστιανικής εποχής σώθηκε σχεδόν ακέραιος. Είναι ένα από τα εντυπωσιακά οικοδομήματα που μαρτυρούν το υψηλό βιοτικό επίπεδο, χάρη στην παρουσία του αποικιακού ελληνισμού.

 O δωρικός ναός της Ομόνοιας

Ο σοφός Εμπεδοκλής, γέννημα θρέμμα της πόλης, συνήθιζε να λέει για τους συμπολίτες του ότι ζούσαν σαν να ήταν να πεθάνουν την άλλη μέρα και έχτιζαν σαν να ήταν να ζήσουν για πάντα. Τα εξαίσια δείγματα της ελληνικής αρχιτεκτονικής είναι τόσο πολλά, ώστε να αποκαλείται η περιοχή του Ακράγαντα «κοιλάδα των ελληνικών ναών».

Ο ναός του Ηρακλή

Ο ναός του Ολυμπίου Διός με το σωριασμένο άγαλμα του Άτλαντα, ο ναός του Ηρακλή, της Ήρας και των Διοσκούρων, το νεκροταφείο με ταφικά ευρήματα, που ζήλεψαν ακόμη και τα μαυσωλεία της Ιωνίας, το ιερό των χθόνιων θεών.

Βιβλιογραφία

1. Μαρία-Ελευθερία Γιατράκου, Η Μεγάλη Ελλάδα, Ιστορία Εικονογραφημένη,
2. Αποικισμός, Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, Αθήνα 1996, τόμ. 10,
3.Ευρώπη-Μεσόγειος, 2000-2001, «Μάνος», Αθήνα 2000,
4. Σελήνη Ψωμά, Η Ελλάς των χιλιετιών και του κόσμου, Η Ελληνική, μια πάντοτε σύγχρονη γλώσσα.
5. Διον. Ζ. Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία 324-1071, Αθήνα 1972.
6. David Ridway, Οι πρώτοι Έλληνες στη Δύση, Μ.Ι.Ε.Τ.
7. Στράβωνος Γεωγραφικά-Μεγάλη Ελλάδα Εκδόσεις Κάκτος
8. Κέντρο Ερεύνης και Μελέτης Ελληνισμού, Ελληνόφωνοι της νότιας Ιταλίας.
9. Pierre Grimal, Λεξικό Ελληνικής και Ρωμαϊκής μυθολογίας, University Studio Press.
10. Εμμανουήλ Βρανόπουλος, Οδοιπορικό στη Μεγάλη Ελλάδα.