Η επτανησιακή ποίηση του 19ου αιώνα

EAΠ.iΛΕkΤoi: Ελπ 30 - Η επτανησιακή ποίηση του 19ου αιώνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 -- ενημερώθηκε στις 24/5

(Σημείωση: Μέχρι το τέλος Ιουνίου όλα τα κεφάλαια παραμένουν ανοικτά σε συνεχή εμπλουτισμό.)

ΕΝΝΟΙΕΣ - ΚΛΕΙΔΙΑ

• Ηνωμένες Πολιτείες των Ιονίων Νήσων
• Αγγλική Προστασία
• Ευγενείς/αστοί/ποπολάροι: οι 3 κοινωνικές τάξεις
• "Καταχθόνιοι"/μεταρρυθμιστές/ριζοσπάστες: οι 3 πολιτικοί σχηματισμοί
• Επτανησιακή Σχολή/ποίηση: Η λογοτεχνική παραγωγή στα Ιόνια Νησιά (τελευταίες δεκαετίες 18ου - τέλος 19ου). Όρος από Κωστή Παλαμά, για να ονομάσει το σύνολο σχεδόν των αξιόλογων ποιητών που έδρασαν στα Επτάνησα τον 19ο αιώνα κυρίως γύρω από τον Δ. Σολωμό.
• Προσολωμικοί/σολωμικοί/μετασολωμικοί/εξωσολωμικοί ποιητές
• Νεοκλασικισμός και ρομαντισμός - Πρόκειται για δυο ισχυρά και αντιτιθέμενα αισθητικά ρεύματα του 19ου αι. Ο επτανησιακός νεοκλασικισμός προήλθε από τον ιταλικό και συνδυάζει την υιοθέτηση σταθερών κλασικών κανόνων (ισορροπία-αρμονία-τελειότητα) με προρομαντικές τάσεις συναισθηματισμού. Ο επτανησιακός ρομαντισμός προήλθε από τον γερμανικό και προσδιορίστηκε από τον ιδεαλισμό, που έδινε προτεραιότητα στο πνεύμα και τη συνείδηση, χωρίς ιδεολοικές δεσμεύσεις για τον άνθρωπο ή την τέχνη.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ:

1. 13^ος Ενετική κατοχή (λόγω μη εξάρτησης, ελευθερία κινήσεων)
2. 1797 (18^ος) Προσάρτηση στη Γαλλία (Γαλλική επανάσταση – Διαφωτισμός)
3. 1800 Επτανήσιος Πολιτεία (Οθωμανική επικυρχία – Αγώνας για ελευθερία )
4. 1815 Συνθήκη Παρισίων (Ηνωμένες Πολιτείες Ιονίων Νήσων)
5. 1864 Συνθήκη Λονδίνου (παραχώρηση Ελλάδα)

Τα Επτάνησα με την συνθήκη των Παρισίων (Νοέμβριος 1815) παραχωρήθηκαν στην Αγγλία ως ανεξάρτητο κράτος με την επωνυμία Ηνωμένες Πολιτείες των Ιονίων Νήσων και υπό την προστασία της.Στην πραγματικότητα την εξουσία ασκούσε ο Άγγλος διοικητής των Επτανήσων, ο αρμοστής, με έδρα την Κέρκυρα. Τα Επτάνησα εντέλει παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα το 1864 μετά τη συνθήκη του Λονδίνου (Νοέμβριος 1863).

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ ΣΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ

1) Οι Ευγενείς – ένας περιορισμένος αριθμός οικογενειών με κληρονομικό δικαίωμα στους τίτλους αριστοκρατίας, κατείχαν τον πλούτο και τις ανώτερες θέσεις της διοίκησης.

2) Οι Αστοί – κάτοικοι των πόλεων με ιδιωτική περιουσία, δημιούργησαν έναν αντίθετο προς τους ευγενείς πόλο στη διεκδίκηση της οικονομικής και διοικητικής εξουσίας.

3) Οι Ποπολάροι – Αγρότες που δούλευαν στην υπηρεσία των ευγενών και τεχνίτες, κάτοικοι των πόλεων, χωρίς περιουσιακά στοιχεία. Αποτελούσαν το μεγάλο, κατώτερο στρώμα πληθυσμού, που ζούσε σε καθεστώς κοινωνικής περιθωριοποίησης και οικονομικής ανέχειας.

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΊ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ

1) Οι Συντηρητικοί – Ο λαός τους ονόμαζε «καταχθόνιους». Τάσσονταν υπέρ της διατήρησης του καθεστώτος της Αγγλικής Προστασίας, το οποίο εξάλλου υπηρετούσαν από διάφορες θέσεις, απέρριπταν την ιδέα της Ένωσης.

2) Οι Μεταρρυθμιστές – Υποστήριζαν την παραχώρηση περισσότερων συνταγματικών ελευθεριών και μετέθεταν την Ένωση στο μέλλον, όταν θα διαμορφώνονταν οι κατάλληλες πολιτικές συνθήκες.

3) Ο Ριζοσπαστισμός – Είχε ως κύρια αιτήματα του τον άνευ όρων τερματισμό της παράνομης Αγγλικής Προστασίας, την Ένωση με την Ελλάδα και τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης ελληνικής δημοκρατίας, βασισμένης στις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης (ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα).

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

Τη διατήρηση της παιδείας φανερώνει η ίδρυση τοπικών φιλολογικών και επιστημονικών εταιρειών, γνωστών ως "Ακαδημίες" (Ιόνιος Ακαδημία - Κέρκυρα). Γλώσσα η ελληνική, παρόλο που η επίσημη γλώσσα του κράτους παρέμεινε η ιταλική.
Τα Ιόνια νησιά υπήρξαν κέντρο συνάντησης και σύζευξης δυτικών και ανατολικών επιρροών. Υιοθέτηση ευρωπαϊκών θεσμών. Αφομοίωση δυτικών ηθών. Παράλληλα, διάφύλαξη της ελληνικής εθνικής συνείδησης. Τυπογραφεία, μεγάλη ανάπυξη τοπικού Τύπου.
Το αίτημα της Ένωσης με την Ελλάδα τροφοδότησε και την πνευματική ζωή, αναζητήθηκε μια νέα κι αυτοδύναμη πολιτιστική ταυτότητα, η οποία να συνδυάζει την τοπική παράδοση με την ιδέα μιας νέας ελληνικής λογοτεχνίας, άξιας να σταθεί δίπλα στις σύγχρονές της δυτικές.

ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ ΣΧΟΛΗ (τέλος 18ου - τέλη 19ου)

Τον όρο θεωρείται ότι εισήγαγαν, στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, ο Κ. Ασώπιος και ο Εμ. Ροϊδης, ενώ στη συνέχεια, ήδη από το 1883, τον υιοθέτησε ο Κωστής Παλαμάς, για να ονομάσει το σύνολο σχεδόν των αξιόλογων ποιητών που έδρασαν στα Επτάνησα τον 19^ο αιώνα γύρω κυρίως από τον Διονύσιο Σολωμό.

Σολωμική Σχολή – περιλαμβάνει τους άμεσα εξαρτώμενους ή επηρεασμένους από το έργο του Σολωμού ποιητές.

Κερκυραϊκή Σχολή – αναφέρεται στην πλούσια τοπική λογοτεχνική παράδοση της Κέρκυρας, η οποία κινείται στη γραμμή του ώριμου σολωμικού έργου.

Σήμερα ο όρος χρησιμοποιείται κατά παράδοση για να ονομαστεί η λογοτεχνική παραγωγή στα Ιόνια Νησιά από τις τελευταίες δεκαετίες του 18^ου μέχρι περίπου το τέλος του 19^ου αιώνα.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

-Το κύριο είδος που καλλιέργησε αυτή η σχολή ήταν η ποίηση και το κέντρο της ποιητικής παραγωγής το έργο του Σολωμού.

-Μικρή ήταν η παραγωγή κειμένων δημιουργικής πεζογραφίας, αν και γράφτηκαν πολλά ιστορικάαφηγήματα, χρονογραφίες και απομνημονεύματα.

-Η Αυτοβιογραφία (γράφτηκε το 1831 και πρωτοεκδόθηκε το 1881) της Ελισάβετ Μουτζά-Μαρτινέγκου (1801-1832), το πρώτο ελληνικό γυναικείο πεζογράφημα.

- Η ανάπτυξη του κριτικού δοκιμίου και της φιλολογικής και αισθητικής μελέτης, με κύρια θέματά της την ποίηση και τη γλώσσα

- Επτανησιακές μεταφράσεις έργων τόσο από την αρχαία ελληνική όσο και από τις νεότερες δυτικές λογοτεχνίες.

ΠΕΡΙΟΔΟΙ - ΣΧΟΛΕΣ - ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ

ΠΡΟΣΟΛΩΜΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ (μέχρι 1821 -- Μαρτελάος)

2 εκφραστικές τάσεις:
α. Διαφωτισμός και ανθρωπιστικές αξίες Γαλλικής Επανάσατασης ως βάση για την εθνική αναγέννηση των Ελλήνων
β. αρκαδική ποίηση (ποιήματα που εκφράζουν τη νοσταλγία της αρχαίας Αρκαδίας, έναν ειδυλλιακό τόπο στον οποίο οι άνθρωποι ζουν εντελώς ανέμελα, αφοσιωμένοι στις απολαύσεις του έρωτα και του κρασιού).

Εντοπίζονται κυρίως στη Ζάκυνθο (18^ος-19^ος αιώνας).

Περιορισμένης αξίας ποιητές που έγραψαν σε μικτή και ακαταστάλακτη ακόμη δημοτική γλώσσα ποιήματα κυρίως πολιτικού και κοινωνικού χαρακτήρα, όπως πατριωτικά θούρια, πολεμιστήρια άσματα και κοινωνικές σάτιρες.

Θούρια – πολεμικά τραγούδια, εμβατήρια

Ποιήματα που εκφράζουν τη νοσταλγία της αρχαίας Αρκαδίας, ενός ειδυλλιακού τόπου, όπου οι άνθρωποι ζουν εντελώς αμέριμνη ζωή, αφοσιωμένοι στις απολαύσεις του έρωτα και του κρασιού.

- Στέφανος Ξανθόπουλος

- Νικόλαος Λογοθέτης-Γούλιαρης

- Νικόλαος Κουτούζης

- Αντώνιος Μαρτελάος

ΣΟΛΩΜΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ (1821 - 1857 -- Τυπάλδος, Μαρκοράς)

Όσοι συνομήλικοι και νεότεροι του Σολωμού ποιητές τον γνώρισαν και τον περιέβαλαν, συνδεόμενοι φιλικά μαζί του, ενώ το έργο τους φέρνει τα ίχνη της σολωμικής επίδρασης.

- Αντώνης Μάτεσης-- Ο οποίος γράφει το κοινωνικό δράμα «ο Βασιλικός» που είναι επηρεασμένο από το Ρομαντισμό .

- Γεώργιος Τερτσέτης-- Προσπαθεί να διαδώσει τη δημοτική ως λογοτεχνική γλώσσα (ομοιάζει με Σολωμό σε αυτό). Γράφει αφηγηματικά ποιήματα με θεματολογία από το 1821 και την αρχαιότητα. (ενδεικτικά έργα : Το φίλιμα, οι γάμοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Κορίνα και Πίνδαρος).

- Ιούλιος Τυπάλδος-- Μετέφρασε τα δώδεκα πρώτα άσματα της «ελευθερωμένης Ιερουσαλήμ» του Τasso.

- Γεράσιμος Μαρκοράς-- Έχει γράψει το Επικό Λυρικό ποίημα « Όρκος» Το λυρικό κομμάτι αφορά την αγάπη δύο νέων και το επικό την χρονική περίοδος που εκδηλώνεται αυτή η αγάπη (Κρητική επανάσταση και Ολοκαύτωμα Αρκαδίου)

- Ιάκωβος Πολυλάς-- Μετέφρασε Ομηρικά και Σαιξπηρικά έργα και είναι ο πρώτος εκδότης του σολωμικού έργου.

ΜΕΤΑΣΟΛΩΜΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ (1857 - 1900)

§ Η δράση των μετασολωμικών περιορίζεται στην Κέρκυρα μετά το θάνατο του Σολωμού.

§ Συνεχίζουν το μεταφραστικό έργο του Πολυλά

§ Σκοπός τους να αναπτυχθεί η Ελληνική λογοτεχνία.

Στον κύκλο τους ανήκουν όσοι εμφανίζονται μετά τον θάνατο του Σολωμού (1857), ιδίως στην Κέρκυρα. Δέχονται την επίδραση των κριτικών απόψεων του Πολυλά και εφαρμόζουν το φιλόδοξο μεταφραστικό σχέδιο του να πλουτιστεί η επτανησιακή λογοτεχνία με τις νεοελληνικές αποδόσεις των σημαντικότερων έργων της αρχαίας ελληνικής και των σύγχρονων ευρωπαϊκών λογοτεχνιών.

- Στυλιανός Χρυσομάλλης

- Γεώργιος Καλοσγούρος

- Νίκος Κογεβίνας

ΕΞΩΣΟΛΩΜΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ (Κάλβος, Βαλαωρίτης, Λασκαράτος)

Πρόκειται για τους ποιητές το έργο των οποίων δεν εντάσσεται στη σφαίρα επιρροής του Σολωμού.

- Αριστοτέλης Βαλαωρίτης – Γράφει σε δημοτική γλώσσα, στο δε έργο του συνδυάζει το δημοτικό τραγούδι με την ιστορική παράδοση των επτανήσεων και την Ελληνική Επανάσταση. Συνδυάζει τη δημοτική γλώσσα και την εκφραστική απήχηση του δημοτικού τραγουδιού με την κατεργασία θεμάτων αντλημένων είτε από την ιστορική παράδοση της Επτανήσου είτε από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων.

- Ανδρέας Κάλβος – Θεωρεί ότι η ποίηση είναι ο έντεχνος τρόπος για να δημοσιοποιηθεί και να διασωθεί η νεότερη ελληνική ιστορία. Στην ποίησή του είναι έκδηλη η επιρροή του από τον Γαλλικό Ρομαντισμό. Αντιλαμβανόταν την ποίησή του ως έναν έντεχνο τρόπο για να γίνει γνωστή η νεότερη ελληνική ιστορία. Ήθελε να συμβάλει στην ενδυνάμωση του πατριωτικού αισθήματος και στην εμπέδωση της εθνικής αυτογνωσίας. Η ποίηση του παρουσιάζει έκδηλα ρομαντικά στοιχεία, επηρεασμένη ιδίως από τον γαλλικό ρομαντισμό.

- Ανδρέας Λασκαράτος – Καταγράφει τα τοπικά ήθη. Είναι αρνητής των προλήψεων, πουριτανός και ηθικολόγος, καινοτόμος και μαχητικός σε σημείο να συγκρουστεί με τον κλήρο και να αφοριστή. Συγγραφέας πλήθους στιχουργημάτων και πεζών αφηγηματικών και δοκιμιακών κειμένων, καταγραφέας των ηθών της τοπικής κοινωνίας και αρνητής των προλήψεων, κατά βάθος όμως πουριτανός και ηθικολόγος, διακρίθηκε για τη σταθερή καλλιέργεια της σάτιρας και για τις ρηξικέλευθερες, ως προς τα κοινωνικά ήθη της εποχής, ιδέες του. Η αξία των κειμένων του δεν έγκειται τόσο στην καλλιτεχνική αξία τους, όσο στο καινοτόμο και μαχητικό φρόνημά του, που τον οδήγησε σε σκληρή σύγκρουση με τον τοπικό κλήρο, με αποτέλεσμα να αφοριστεί από την ορθόδοξη εκκλησία.

ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ ΠΟΙΗΤΕΣ

- Ιωάννης Πετριτσόπουλος

- Σπυρίδων Μελισσηνός

- Παναγιώτης Πανάς

- Ανδρέας Μαρτζώκης

- Στέφανος Μαρτζώκης

ΕΠΙΓΟΝΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

Χαρακτηρίζονται ως επίγονοι της Σχολής, επειδή οι περισσότεροι δέχτηκαν την επίδραση του εξωεπτανησιακού πνευματικού περιβάλλοντος και κυρίως της Αθήνας.

- Λορέντζος Μαβίλης

- Γεράιμος Σπαταλάς

- Μαρίνος Σιγούρος


ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗΣ – ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

ΓΛΩΣΣΑ

ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ	ΑΘΗΝΑΪΚΗ
Δημοτική Γλώσσα	Γλωσσικός αρχαϊσμός (αρχαϊστική καθαρεύουσα του παρόντος και καθαρεύουσα του παρελθόντος. Η Αθηναϊκή σχολή υποστηρίζει πως η δημοτική είναι τοπική γλώσσα άρα ανίκανη να εκφραστή μέσω αυτής η ελληνική λογοτεχνία.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Επτανησιακή από τους επτανήσιους που είναι οι εκπρόσωποι του παλιού (καθαρόαιμο ελληνικό στοιχείο)	Η Αθηναϊκή από τους Φαναριώτες που είναι νέα ανερχόμενη ομάδα πνευματική και οικονομική. Η εθνική συνείδηση έχει στίγματα ευρωπαϊκά.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

1. Ιταλία : Επηρεάζει με δύο τρόπους, ο ένας είναι ο παλαιός ιταλικός νεοκλασικισμός και ο δεύτερος ο σύγχρονος ρομαντισμός. (ανάλυση στη τεχνοτροπία – ποιητική)

2. Αγγλική και Γερμανική Φιλολογία

3. Η Αρχαία και Λατινική λογοτεχνία

4. Ντόπια λογοτεχνία, η οποία χωρίζεται στο δημοτικό τραγούδι και στην Κρητική λογοτεχνία.

5. Σολωμός. Όπου επηρεάζει για δύο λόγους α) χρησιμοποιεί την λαϊκή δημοτική γλώσσα και β) το έργο του έχει πατριωτικό χαρακτήρα.

ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ – ΠΟΙΗΤΙΚΗ

- Παλαιός Ιταλικός Νεοκλασικισμός

- Σύγχρονος Ρομαντισμός

Σε ότι αφορά το περιεχόμενο ο νεοκλασικισμός συνδέει τη νέα με την αρχαία λογοτεχνία, ενώ ο ρομαντισμός έρχεται σε ρίξει με το παρελθόν. Χρησιμοποιεί ιστορικά πρότυπα, αντίθετα ο ρομαντισμός ρίχνει το κέντρο βάρους στα πρότυπα του καλλιτέχνη – δημιουργού. Στα έργα των επτανήσεων ποιητών παρατηρείται συνδυασμός των δύο τάσεων που δημιουργεί τον «Επτανησιακό Νεοκλασικισμό».

Ο Επτανησιακός Νεοκλασικισμός έχει τα εξής χαρακτηριστικά.

1. Ακολουθούνται σταθεροί ποιητικοί κανόνες
2. Δημιουργεί ένα συναισθηματικό και ταυτόχρονα ιδεολογικό κόσμο.
3. Η θεματολογία αντλείται από το λαμπρό ελληνικό παρελθόν και το σύγχρονο αγώνα του 1821

Ø Επηρεάζεται από το Γερμανικό Ρομαντισμό και τον ιδεαλισμό του Hegel. (βλ. Σελ. 44) .Σύμφωνα με τον Βελούδη ο επτανησιακός ρομαντισμός βρίσκεται πολύ κοντά στον ευρωπαϊκό ρομαντισμό τα δε στοιχεία που συνδέουν τον επτανησιακό με τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό και διαφοροποιούν τον επτανησιακό από τον Αθηναϊκό ρομαντισμό είναι:

Ø Ο άκρατος ιδεαλισμός και η εξιδανίκευση της τέχνης

Ø Ο σχηματισμός λογοτεχνικών ομάδων ή σχολών ( π.χ ο κύκλος του Σολωμού ή του Πολυλά).

Ø Η στροφή προς τη συλλογή, μελέτη και αξιοποίηση των προϊόντων του λαϊκού πολιτισμού.

Ø Η στροφή προς τη δημοτική γλώσσα

Ø Η προσφυγή στη φύση και η έκφραση υποκειμενικών αισθημάτων, ψυχικών καταστάσεων και προβλημάτων

Ø Η σύζευξη της ποίησης με τη μουσική και τη φιλοσοφία

Ø Η αποσπασματικότητα, με παραδειγματική την περίπτωση του ώριμου Σολωμού

Ø Η πρώιμη καλλιέργεια της λογοτεχνικής κριτικής και του δοκιμίου.

ΠΡΩΤΗ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΧΟΛΗ

1830-1880

Η κύρια διαφορά μεταξύ της Επτανησιακής και της Αθηναϊκής Σχολής εντοπίζεται στο γλωσσικό όργανο της ποίησης. Οι περισσότεροι Επτανήσιοι λογοτέχνες υποστήριζαν τη δημοτική γλώσσα, στην οποία και έγραφαν τα έργα τους.

Στην πρωτεύουσα διαδόθηκε ο γλωσσικός αρχαϊσμός, με αποτέλεσμα η δημοτική γλώσσα να εξοριστεί από τη λογοτεχνία μέχρι σχεδόν το 1880.

Η κύρια επιφύλαξη των Αθηναίων λογοτεχνών και λογίων έναντι της επτανησιακής ποίησης, επιφύλαξη που με το πέρασμα του χρόνου θεωρητικοποιήθηκε σε πολλά κριτικά δοκίμια, ήταν ότι αυτή γραφόταν σε γλωσσικό ιδίωμα το οποίο, λόγω ακριβώς της τοπικής χρήσης του, ήταν ακατάλληλο ως γλωσσικό όργανο μιας πανελλήνιας λογοτεχνίας.

Στην Αθήνα επιβλήθηκε η αντίληψη ότι πανελλήνια λογοτεχνία έπρεπε να προσεγγίσει, όσο το δυνατόν περισσότερο, το αρχαιοελληνικό γλωσσικό μεγαλείο.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Η επτανησιακή ποίηση αναπτύχθηκε με τη συνδυασμένη επίδραση ευρωπαϊκών και ελληνικών λογοτεχνικών επιρροών.

Οι περισσότεροι Επτανήσιοι λογοτέχνες της γενιάς του Σολωμού και του Κάλβου, επηρεάστηκαν έντονα από τον λίγο παλαιότερο ιταλικό νεοκλασικισμό και κατόπιν από τον σύγχρονό τους ρομαντισμό. Επίσης δεν έλειψαν επιδράσεις από τη γερμανική και αγγλική λογοτεχνία.

Περισσότερο όμως ακόμη η επτανησιακή ποίηση του 19^ου αιώνα επηρεάστηκε από την εντόπια λογοτεχνική παράδοση των προηγούμενων αιώνων.

Το δημοτικό τραγούδι άσκησε γλωσσική και στιχουργική επίδραση σε επτανησιακά ποιήματα.

Τους Επτανήσιους ποιητές του 19^ου αιώνα συνδέει με τους προσολωμικούς ποιητές το κοινό νήμα της πατριωτικής θεματολογίας και της φιλελεύθερης ιδεολογίας, ενώ η σχέση τους με τους λεγόμενους «προδρόμους» του Σολωμού και της νεότερης ελληνικής ποίησης οφείλεται κυρίως στην κοινή γλωσσική επιλογή της λαϊκής γλώσσας.

ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ-ΠΟΙΗΤΙΚΗ

Διαμορφωτικός παράγοντας της τεχνοτροπίας της επτανησιακής ποίησης του 19^ου αιώνα στάθηκε η παράλληλη απήχηση και, στην περίπτωση ορισμένων ποιητών, η σύζευξη των δύο ισχυρών και αντιτιθέμενων αισθητικών ρευμάτων της εποχής, του νεοκλασικισμού και του ρομαντισμού.

Το κύριο αισθητικό αίτημα του κλασικισμού ήταν η σύνδεση της νεότερης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας με τα πρότυπα και τις αξίες της κλασικής λογοτεχνίας.

Ο ρομαντισμός παρά την ποικιλομορφία και την αντιφατικότητα με τις οποίες εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε, γενικά βασίστηκε στη ρήξη με το κλασικιστικό αισθητικό ιδεώδες, πρόβαλε την ανάγκη της απελευθέρωσης της φαντασίας και του συναισθήματος και έκανε αισθητική αρχή του την οριακή αναζήτηση της πρωτοτυπίας και της δημιουργικότητας του καλλιτέχνη.

Ο ιταλικός νεοκλασικισμός απέκλινε από το αμιγές κλασικιστικό ιδεώδες και διαμορφώθηκε μέσα από τη διαπλοκή του με τον προρομαντισμό.

Ο επτανησιακός νεοκλασικισμός, ενώ από τη μια μεριά υιοθετεί τους σταθερούς κλασικούς κανόνες για τη σύνθεση επικών, δραματικών και λυρικών ποιημάτων με υψηλή καλλιτεχνική στάθμη, παράλληλα αποδέχεται και θεματοποιεί ένα νέο και σύνθετο στις αντικρουόμενες τάσεις του συναισθηματικό και ιδεολογικό κόσμο, όπως αυτός αναδύθηκε μέσα από τις διάφορες εκφάνσεις του ρηξικέλευθου ρομαντικού πνεύματος.

Κατά τον Βελουδή τα κύρια γνωρίσματα που συνδέουν τον επτανησιακό με τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό και ως ένα βαθμό τον διαφοροποιούν από τον αθηναϊκό ρομαντισμό είναι τα εξής:

v Ο άκρατος ιδεαλισμός και η εξιδανίκευση της τέχνης

v Ο σχηματισμός λογοτεχνικών ομάδων ή σχολών

v Η στροφή προς τη συλλογή, μελέτη και αξιοποίηση των προϊόντων του λαϊκού πολιτισμού

v Η στροφή προς τη δημοτική γλώσσα

v Η προσφυγή στη φύση για την έκφραση υποκειμενικών αισθημάτων, ψυχικών καταστάσεων και προβλημάτων

v Η σύζευξη της ποίησης με τη μουσική και τη φιλοσοφία

v Η αποσπασματικότητα

v Η πρώιμη καλλιέργεια της λογοτεχνικής κριτικής και του δοκιμίου.

Η κύρια διαφορά μεταξύ του επτανησιακού και του αθηναϊκού ρομαντισμού εντοπίζεται κυρίως στο γεγονός ότι μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους ο ελλαδικός ρομαντισμός τάχθηκε στην υπηρεσία του νεοσύστατου βασιλείου, προκειμένου να συμβάλει στη συγκρότηση και επιβολή της εθνικής ιδεολογίας. Αντιθέτως, ο επτανησιακός ρομαντισμός δεν ήταν δέσμιος μιας τέτοιας ιδεολογικής βλέψης.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ

ü Αγάπη για την πατρίδα

ü Αγάπη για τη γυναίκα

ü Αγάπη για τη χριστιανική θρησκεία

Τα παραπάνω θεματικά κέντρα θα μπορούσαν να προσδιοριστούν εκ νέου, αν λάβουμε υπόψη μας τη διάκριση ανάμεσα στη θεματική του συλλογικού περιβάλλοντος και στη θεματική του ιδιωτικού χώρου.

Επίκεντρο της πατριωτικής θεματικής είναι γεγονότα και πρόσωπα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Το πατριωτικό θέμα συνδυάζεται με την ανάμνηση της ένδοξης ελληνικής αρχαιότητας και το πνεύμα του φιλελευθερισμού. Αναπτύσσεται είτε σε επικαιρικά ποιήματα (θούρια, πατριωτικοί ύμνοι και ωδές) είτε σε εκτενή αφηγηματικά συνθέματα.

Επίσης, ορισμένα αφηγηματικά ποιήματα έχουν ως θέμα γεγονότα και πρόσωπα της ελληνικής αρχαιότητας, αλλά είναι φανερό ότι η επιλογή του θέματος εξαρτήθηκε από την ιδέα της φιλοπατρίας.

Από την άλλη πλευρά, ένας ιδιότυπος επτανησιακός λυρισμός, που αφομοίωσε στοιχεία από την κρητική παράδοση, το δημοτικό τραγούδι, τον ρομαντισμό και τον ιδεαλισμό, τροφοδότησε σύντομα ποιήματα, η θεματική των οποίων καλύπτει τον ιδιωτικό χώρο ή τον οικογενειακό και στενό φιλικό κύκλο: ερωτικά τραγούδια, θρηνητικά ή επιμνημόσυνα ποιήματα, ποιήματα αναφερόμενα στη γέννηση ενός παιδιού ή στον γάμο φίλων.

Σε συνάρτηση τέλος με τον ιδιότυπο επτανησιακό λυρισμό και τη θεματική του ιδιωτικού βίου, αναπτύσσονται θέματα όπως η χαρά της ζωής και ο φόβος του θανάτου, η φυσιολατρία, η αγάπη της νεότητας και της αγνότητας.

Ροπή προς τη σατιρική ποίηση, η οποία κλιμακώνεται από την ευθυμογραφική, αθώα διακωμώδηση γενικών ανθρώπινων τύπων ή και γνωστών προσώπων της επτανησιακής κοινωνίας, μέχρι τη γνήσια σάτιρα, που με καθαρά επιθετική διάθεση στηλιτεύει επώνυμα πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας, με πρόθεση καταγγελίας της συμπεριφοράς και των πράξεων τους και κοινωνικής ή πολιτικής παρέμβασης.

ΓΛΩΣΣΑ

Η διγλωσσία αποτελούσε γλωσσικό καθεστώς.

Η δημοτική ήταν εδραιωμένη στη συνείδηση των Επτανήσιων ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου και κοινωνικής προέλευσης, ως η επικρατούσα κοινή νεοελληνική γλώσσα.

Από μια ομάδα κλασικοθρεμμένων λογίων φαναριώτικης κυρίως προέλευσης, πρόβαλε την αρχαϊζουσα γλώσσα ως ένα ενδιάμεσο στάδιο, ώσπου η γλώσσα των Νεοελλήνων να φτάσει στο σημείο να ανασυστήσει την αρχαία ελληνική.

Η λεγόμενη «μέση οδός», προτάθηκε κυρίως από τον φιλόλογο Αδαμάντιο Κοραή και υποστήριζε μια συμβιβαστική λύση για να αποφευχθούν οι ακρότητες τόσο της αμιγώς λαϊκής, όσο και της αρχαϊστικής γλώσσας. Η γλωσσική άποψη του Κοραή βρισκόταν πιο κοντά στη λαϊκή γλώσσα, πρότεινε όμως την επιλεκτική διόρθωση και τον πλουτισμό της με στοιχεία της λόγιας γλώσσας.

Με τη σολωμική εκδοχή της ποιητικής γλώσσας, που υιοθέτησαν οι σολωμικοί ποιητές, αναπτύχθηκε μια ομοιόμορφη δημοτική, αποκαθαρμένη από τα τοπικιστικά στοιχεία, που δεν αποκλίνει από το λεξιλόγιο και τη μορφολογία της λαϊκής γλώσσας, αλλά και δεν αρνείται τον πλουτισμό της με επιλεγμένα στοιχεία της λόγιας γλώσσας.

Ιάκωβος Πολυλάς – αξιοποιώντας, αλλά όχι υπερβαίνοντας το γλωσσικό δίδαγμα των ώριμων σολωμικών ποιημάτων, προσπάθησε να δώσει λύση στον γλωσσικό διχασμό των λογίων της εποχής του. Όντας αντίθετος και στα δύο γλωσσικά στρατόπεδα, καταδίκασε τόσο τις δύο εκδοχές της καθαρεύουσας, την αρχαϊστική και την απλή καθαρεύουσα, όσο και τον ακραίο δημοτικισμό, και πρότεινε την οδό του γλωσσικού «μέσου όρου». Η γλωσσική θεωρία και πράξη του Πολυλά, εδραζόταν στη δημοτική, όχι όμως στην «αφελή» δημοτική του αμόρφωτου αγροτικού πληθυσμού και των τοπικών ιδιωμάτων, αλλά στη γλώσσα που διαμορφωνόταν στα αστικά κέντρα χάρη στην προϊούσα πνευματική και κοινωνική πρόοδο, εμπλουτισμένη και με αρκετά στοιχεία της καθαρεύουσας που πέρασαν στην προφορική χρήση.

Η γλώσσα των ποιητικών κειμένων της Επτανησιακής Σχολής διατηρεί ως σήμερα τη φυσικότητά της και μας είναι πολύ πιο οικεία από τις διάφορες εκδοχές της τεχνητής καθαρεύουσας.

Λόγω της αισθητικής ποιότητας τους, αλλά και της γλωσσικής οικειότητας τους πολλά από τα επτανησιακά ποιητικά κείμενα κατορθώνουν να ενδιαφέρουν και να συγκινούν τον σημερινό αναγνώστη.

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ

Η επτανησιακή ποίηση ενέταξε και εγκλιμάτισε στον νεοελληνικό ποιητικό κορμό ιταλικά μετρικά σχήματα, συνδύασε αρμονικά τα ιταλικά μέτρα με τον ελληνικό δεκαπεντασύλλαβο, τον στίχο κορμό της έμμετρης οίησής μας.

Ο εγκλιματισμός των ιταλικών μετρικών σχημάτων στην εντόπια στιχουργική παράδοση συντελέστηκε πολλαπλά, και κορυφώθηκε με την προσαρμογή, του ιταλογενούς ενδεκασύλλαβου στις ανάγκες της ελληνικής ποιητικής έκφρασης. Από την άλλη πλευρά, η ρυθμική παράδοση του δεκαπεντασύλλαβου αξιοποιήθηκε τόσο με τη μορφή του ομοιοκατάληκτου δίστιχου, όσο και του ανομοιοκατάληκτου στίχου.

ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ

1. Νικόλαος Λογοθέτης - Γούλιαρης (1729 - 1832)
"Παρωδία ύμνου Μαρτελάου" (25)

2. Αντώνιος Μαρτελάος (1754 - 1819)
"Ύμνος εις ..Γαλλίαν, Βοναπάρτην, Γαντίλλην" (27)
Πολίτης (σ.129-130) - Αριστοκράτης στην καταγωγή, αλλά φανατικός οπαδός των δημοκρατικών ιδεών. Γράφεται το 1797. Gentilly: γάλλος στρατηγός που κατέλαβε τα Επτάνησα. Ακράτητος πόθος για ελευθερία. Δεν είναι τόσο ποιητής όσο λόγιος. Ίσως δάσκαλος του Σολωμού, σίγουρα του Ugo Foscolo. Στην αρχή του ύμνου "κόκαλα των Ελλήνων", όπως και στον Ύμνο του Σολωμού.
Δραστ. 2 - Εντοπίστε επιγραμματικά τα βασικά χαρακτηριστικά της προσολωμικής ποίησης: Το ποίημα έχει περιορισμένη αξία: Πλατειάζει στην ανάπτυξη εικόνων/νοημάτων, ενώ η δράση και τα πρόσωπα παραμένουν σχηματικά, στα όρια της καρικατούρας. Χαρακτηρίζεται από γενικότερη εκφραστική αδεξιότητα. Γλώσσα ακαταστάλακτη (η γνωστή ακαταστάλακτη δημοτική των προσολωμικών ποιητών.. αρχαίοι τύποι αναμειγνύονται με εκφράσεις δημοτικής) Περιεχόμενο: ένας τυπικός για την εποχή ύμνος στον Ναπολέοντα, που αποτυπώνει το φρόνημα της περιόδου και προβάλλει τις ανθρωπιστικές αξίες της Γαλλ. Επανάστασης ως βάση για την εθνική αναγέννηση των Ελλήνων.

3. Ανδρέας Λασκαράτος (1811 - 1901)
"Γραφή αυτοκριτική" (29)
Εξωσολωμικός. Καταγραφέας ηθών. Σατιρίζει προλήψεις, δεισιδαιμονίες. Καινοτόμος. Μαχητικός. Επιχειρεί να γίνει κοινωνικός αναμορφωτής. Κατά βάθος πουριτανός. Αφορίστηκε από την ορθόδοξη εκκλησία. Γλώσσα: δημοτική + ντοπιολαλιά.
Δραστ. 3 - Πού διακρίνεται ο "κατά βάθος πουριτανός και ηθικολόγος" συγγραφέας: Γραμμένο με μεγάλη ελευθεριότητα που δεν παραπέμπει σε μια τυπική εικόνα ηθικολόγου συγγραφέα. Ισχυρίζεται ότι δεν μπορεί να γράψει για μια γυναίκα αν δεν την έχει δει.. να πιάσει τα πόδια και τα μάγουλα για να γράψει γι' αυτά.. και καταλήγει πως τα ντινέρια (χρήματα) είναι η ασφαλέσταρη οδός για τις ερωτοδουλειές. Ωστόσο, πίσω από την ελευθεριότητα.. υπερασπίζεται την ειλικρίνεια, καυτηριάζει την υποκρισία των γυναικών στον έρωτα, ξεσκεπάζοντας όλα τους τα "καμώματα" στην εμφάνιση και τα λεγόμενά τους. Αρνητικός με τον ψευδεπίγραφο ιδεαλισμό των συναδέλφων του που στιχουργούν ύμνους για γυναίκες που δεν έχουν δει ποτέ τους, υπακούοντας απλώς σε μια διαδεδομένη κοινωνική πρακτική. Η ταύτιση των ονομάτων (δικού του και του ερωτοχτυπημένου φίλου του) δημιουργεί την υπόνοια ότι το ποίημα είναι ίσως γραμμένο "εις εαυτόν" και ότι με όλες του τις κατηγορίες για τις γυναικείες πρακτικές, ο ίδιος παραμένει δέσμιος μιας ιδεαλιστικής αντίληψης για τον έρωτα.

4. Ιούλιος Τυπάλδος (1814 - 1883)
"Το πλάσμα της φαντασίας" (32)
Δραστ. 5: (συγκριτικά με Ξανθούλα και Φαρμακωμένη Σολωμού) Να εντοπίσετε στοιχεία εξιδανίκευσης της γυναίκας - Σολωμός: επιλέγονται δυο πνευματικές φίλες του ποιητή, η ομορφιά και τα ψυχικά και ηθικά χαρίσματα των οποίων θεωρούνται από την απόσταση του οφειλόμενου σεβασμού. Στην Φαρμακωμένη δίνεται έμφαση στην ερωτική αγνότητα, στην παρθενία.. Η εξιδανικευμένη προβολή συνδυάζεται και ενισχύεται από την τότε επικρατούσα ηθική. Τυπάλδος: ως και ο τίτλος μαρτυρεί τη διάθεση για εξιδανίκευση. Αντίθετα με Σολωμό, το ποιητικό υποκείμενο κυριαρχείται από το πάθος της αγάπης και την ελπίδα να μοιραστεί τη ζωή του με την αγαπημένη του. Σχεδόν εξαϋλωμένη, αφήνεται μετέωρη ανάμεσα στη γήινη διάστασή της και την ουράνια προέλευση. Κοινός τόπος: και στα τρία περιγραφικά στοιχεία της εξωτερικής ομορφιάς, τα οποία αναδεικνύουν ένα άσαρκο και απόμακρο κάλλος, σταλμένο σχεδόν από μια εξωκοσμική διάσταση.

5. Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824 - 1879)
"Φωτεινός" (35)
Εξω-σολωμικός. Διαμεσολαβητής μεταξύ επτανησιακής και ελλαδικής σχολής. Συνδυασμός δημοτικής γλώσσας και δημοτικού τραγουδιού. Θέμα: 14ος αιώνας, εξέγερση Λευκαδιτών ενάντια στους Φράγκους. Ο Φωτεινός είναι ένας γέρος επαναστάτης που μελετά την επανάσταση. Όλο το ποίημα κυριαρχείται από τη θερμή, ανθρώπινη και αποφασιστική παρουσία του Φωτεινού. Απουσία υπερφυσικού. Ο στίχος απαλλαγμένος από στόμφο και ρητορισμό. Ανολοκλήρωτο (το τελευταίο του έργο - 1879).
Δραστ. 1 - Να εξηγήσετε επιλογή και χειρισμό του θέματος. Να εικάσετε την ιδεολογική του τοποθέτηση: Συχνά στη λογ/νία η επιλογή της ανάπλασης ενός παλαιότερου ιστορικού επεισοδίου εξυπηρετεί έναν παραλληρισμό με τη σύγχρονη του συγγραφέα εποχή. Εδώ το επαναστατικό πνεύμα του Φωτεινού εναντίον των ξένων κατακτητών, αλλού οργίλο, αλλού ήπια βέβαιο για το δίκιο του, αποτυπώνει την ιδεολογική τοποθέτηση του Β. στο πλευρό των "ριζοσπαστικών" (με το κόμμα των οποίων εξάλλου εξελέγη και βουλευτής το 1857), που επιθυμούσαν την άνευ όρων διακοπή της Αγγλικής Προστασίας, την Ένωση με την Ελλάδα και τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης ελλ. δημοκρατίας με βάση τις αρχές της Γαλλ. Επανάστασης.

6. Γεράσιμος Μαρκοράς (1826 - 1911)
"Ο όρκος"
Σολωμικός. Εκτενές επικολυρικό. Αγνή αγάπη δυο νέων με ιστορικό πλαίσιο την Κρητική Επανάσταση. 1866, ολοκαύτωμα μονής Αρκαδίου. Θεματικά: έρωτας - θάνατος - πατρίδα. Γλώσσα: επτανησιακή δημοτική. Μορφική τελειότητα και αρμονία. 15σύλλαβος ομοιοκατάληκτος (θυμίζει Ελεύθερους Πολιορκημένους Σολωμού). Δίστιχο. Στίχοι κρουστοί.


Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης:

1. Ποια τα χρονικά όρια των 2 περιόδων της επτανησιακής πολιτικής ιστορίας του 19ου αι μέχρι το 1864; Ποιο το κυρίαρχο διακριτικό γνώρισμα της καθεμιάς περιόδου;
α. 1797 (προσάρτηση από Γάλλους Δημοκρατικούς) - 1814 (κατάληψη Ιονίων από Άγγλους)
- συνεχής διαδοχή ξένων κυρίαρχων των νησιών => τάσεις για ανατροπή της παλαιάς κοινωνικής τάξης => αναθέρμανση εθνικού αιθσήματος.
β. 1815 (Αγγλική Προστασία) - 1864 (ένωση με Ελλάδα)
- διατήρηση ενός καταπιεστικού καθεστώτος βρετανικού προτεκτοράτου => επιθυμία Ένωσης με Ελλάδα.

3. Να δώσετε σύντομους ορισμούς των 5 ομάδων ποιητών:
- Προσολωμικοί: ποιητές τέλους 18ου - αρχών 19ου, περιορισμένης αξίας, έγραψαν σε ακαταστάλακτη δημοτική ποιήματα πολιτικού και κοινωνικού χαρακτήρα (θούρια, κοιν. σάτιρες κ.ά.), τα οποία απηχούν τις φιλιλεύθερες θέσεις του Διαφωτισμού και τις αξίες της Γαλ. Επανάστασης.
- Σολωμικοί: οι συνομήλικοι και νιότεροι του Σολωμού ποιητής που σχετίστηκαν μαζί του και το έργο τους βρίσκεται στην άμεση σφαίρα επιρροής της σολωμικής ποίησης.
- Μετασολωμικοί: μετά τον θάνατο του Σολωμού, δέχτηκαν επίδραση κυρίως Πολυλά και το δημιουργικό έργο τους έγκειται κυρίως σε ποιητικές μεταφράσεις.
- Εξοσολωμικοί: ποιητές που αποκλίνουν από το γλωσσικό και εκφραστικό παράδειγμα της σολωμικής ποίησης.
- Ελάσσονες/επίγονοι: σύχρονοι και νεότεροι του Σολωμού μέτριας αξίας, αυτοί που σημειώνουν το τέλος της Επτανησιακής Σχολής, καθώς γράφουν στο τέλος πια του 19ου αι., επηρεασμένοι και από τη σύγχρονή τους αθην. ποίηση.

4. Ποια η κύρια αισθητική και ποια η κύρια ιδεολογική διαφορά ανάμεσα σε Επτανησιακή και Α' Αθην. Σχολή; Πώς αιτιολογούνται αυτές οι διαφορές;
Αισθητική διαφορά: στη γλώσσα (Επτανήσιοι: δημοτική =/= Αθηναίοι: καθαρεύουσα). Η διάδοση του αρχαϊσμού στην Αθήνα οφείλεται στην επικράτηση μεταξύ των λογίων του κλασικιστικού δόγματος ότι η λογοτεχνία του νεοσύστατου ελλ. κράτους έπρεπε να προσεγγέζει το α/ε γλωσσικό μεγαλείο.
Αντίθετα, στα δυτικοθρεμμένα Επτάνησα, θεωρία και πράξη λογοτεχνικής γλώσσας διαμορφώθηκαν κάτω από την επίδραση δυτικών λογοτεχνιών, όπου επικράτησαν οι ομιλούμενες γλώσσες.
Ιδεολογική διαφορά: στον ρόλο που διαδραμάτισαν ως προς τη σύγχρονή τους πολιτικοκοινωνική πραγματικότητα.
α. Στην Αθήνα: κλασικορομαντική ποίηση, ποιητικοί διαγωνισμοί.. πρόβαλε και υπηρέτησε την εθνικοπατριωτική ιδεολογία του μικρού ελλ. βασιλείου. Άξονες: η αδιάλειπτη ιστορική συνέχεια του ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια + η ανάγκη ενσωμάτωσης των τουρκοκρατούμενων περιοχών με ελλ. πληθυσμό στον κορμό του εθνικού κράτους. Επίσης, πολλοί από τους αθηναίους ποιητές κατείχαν δημόσια αξιώματα ή ήταν καθηγητές πανεπιστημίου => ρόλο εκφραστή δημόσιου αισθήματος => ευθυγράμμισή τους με την κρατούσα ιδεολογία.
β. Στα Επτάνησα: κράτησε απόσταση από την ελλαδική εθνική ιδεολογία, λόγω του ιδεαλιστικού χαρακτήρα της αλλά και των περιορισμών που της επέβαλλε το καθεστώς της Αγγλικής Προστασίας.